Mensen willen thuis zijn en zich thuis voelen. Dat is niet langer het geval
Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel en opiniemaker bij De Morgen. Zijn bijdrage verschijnt op zaterdag.
Toen de nieuwe Franse president, Emmanuel Macron, zijn bonte regering met ministers van links, rechts en het centrum presenteerde, schreven haast alle media dat hij de links-rechtstegenstelling achter zich liet. Alsof kwesties van gelijkheid, arbeidsmarkt en economie plots verdwenen waren. Niemand kan voorbij de links-rechtstegenstelling. Toch is er iets bijzonders aan wat Macron en zijn equipe willen doen.
Breuk met het verleden
Het is alsof de harde structuren van de Franse politiek vloeibaar werden en Macron het bestel naar eigen goeddunken kan kneden en boetseren. Het is natuurlijk wachten op de wetgevende verkiezingen in juni om te zien in hoever hem dat lukt. Zijn ambitie is echter duidelijk en herinnert aan de inaugurale rede van Donald Trump toen die zei dat het niet ging om een gewone overdracht van de macht van de ene op de andere administratie, maar dat de macht werd overgedragen van Washington D.C. op het Amerikaanse volk. Emmanuel Macron, degelijk opgeleid, zou nooit zo’n populistische onzin uitkramen. Zijn voornemen getuigt echter van eenzelfde houding. Het verleden is van geen tel, alles wordt kneedbaar in de handen van de aantredende politicus-demiurg.
Er gaapt een diepe, emotioneel geladen kloof tussen mensen die willen verhuizen als via Brexit, Trump of Le Pen hun land zich dreigt terug te plooien en de mensen die zich niet meer thuisvoelen omdat zij zich overrompeld achten
Toen de aftredende premier, Bernard Cazeneuve, de sleutels overhandigde aan zijn opvolger, mijmerde hij over wat hem nog solide lijkt. Hij is een man van links, zei hij, loyaal en trouw aan de idealen van zijn beweging, voortgang makend in de voetsporen van grote wegbereiders als Blum, Jaurès en Mendès France. Vernieuwing, zo luidde zijn boodschap, is slechts mogelijk in het verlengde van een traditie. De nieuw verkozen presidenten geloven daar niet in. Zij beschouwen zich als hét breekpunt en hét beginpunt.
Zich thuisvoelen
Zij staan daarin niet alleen. Toen de leave-stemmen het hadden gehaald en het land voor brexit had gekozen, lieten heel wat Britten weten dat zij wilden breken met hun verleden en zich op het continent gingen vestigen. Toen Trump verkozen werd, leek het alsof er een volksverhuizing richting Canada op gang zou komen. Toen Marine Le Pen de tweede ronde van de presidentsverkiezingen haalde, verklaarden heel wat Fransen dat zij zich in België zouden vestigen, mocht Le Pen verkozen worden. Dat bleef hun bespaard, maar ondanks brexit en Trump werd ook daar niet veel verhuisd, noch naar het Europese vasteland noch naar Canada. Blijkbaar is het verleden dwingender dan gedacht.
Wat een opvallend contrast ook tussen de mensen die roepen dat ze gaan verhuizen als hun politieke voorkeur het niet haalt en de mensen die het niet meteen mogelijk achten te verhuizen, maar zich niet langer thuis voelen. Die laatsten zijn bijzonder talrijk. In een onderzoek van Survey and Action van 2016 bij 4.734 inwoners van België, verklaarde 77 procent: “Men voelt zich hier vandaag niet meer thuis zoals voorheen." Meer dan driekwart! De meesten van hen omdat zij het gevoel hebben “overrompeld te worden”.
Er gaapt een diepe, emotioneel geladen kloof tussen mensen die willen verhuizen als via brexit, Trump of Le Pen hun land zich dreigt terug te plooien en de mensen die zich niet meer thuis voelen omdat zij zich overrompeld achten. In zijn campagne omschreef Macron de laatsten vaak als voorstanders van een “gesloten”, de eersten als voorstanders van een “open” samenleving.
Open versus gesloten
Tony Blair gaf in 2009 de aanzet tot dat taalgebruik. Hij stelde dat de tegenstelling tussen links en rechts nu minder belangrijk is dan "de moderne keuze tussen open en gesloten”. De keuze voor open is volgens hem “onvermijdelijk” omdat globalisering een feit is en alles zo snel verandert dat traditie geen richting meer kan geven. “Globalisering vernielt nationale grenzen, geeft mensen de mogelijkheid universeel te communiceren en verspreidt ideologieën even vlot als kapitaal en technologie." Mensen beseffen vandaag, volgens Blair, "dat om te slagen ze zich moeten aanpassen, nieuwe competenties moeten verwerven, van job moeten veranderen, zelfs van land moeten veranderen, kortom avontuurlijk moeten zijn”.
Mensen willen thuis zijn en zich thuis voelen. Een ruime meerderheid voelt zich evenwel niet meer echt thuis. Zij worden nu afgeschilderd als voorstanders van geslotenheid
Mensen worden daar moe van. Zelfs in een minuscuul land als België, dat de Europese instellingen en hun expats huisvest, behoorlijk wat immigratie heeft, is niet minder dan 85 procent van de mensen die er leven hier ook geboren en getogen. Van job veranderen doen ze ook niet veel en als het enigszins kan nog minder dan voorheen. In 2000 hielden ze eenzelfde job gemiddeld voor 11,2 jaar, in 2015 voor 11,5 jaar. En als je het jonge mensen vraagt, zou een meerderheid liefst langer dan twintig jaar bij dezelfde werkgever blijven. Kortom, mensen willen thuis zijn en zich thuis voelen.
Een ruime meerderheid voelt zich echter niet meer echt thuis. Zij worden nu afgeschilderd als voorstanders van geslotenheid. Leuke connotaties heeft 'gesloten': zwijgzaam, ingekeerd, afstandelijk. De zelfgeproclameerde voorstanders van 'openheid' associëren zich daarentegen met eigenschappen als mededeelzaam, eerlijk, openhartig, rechtzinnig en waarheidslievend. Men zou, zoals kinderen dat doen, meteen van de 'slechten' en de 'goeien' kunnen spreken. Dat taalgebruik – open versus gesloten – verkleutert effectief het politieke debat.
Daar zijn de grenzen weer
Kritiek op de zogeheten openheid ontspringt zeker niet altijd aan bekrompenheid. Openheid is ook ongereguleerde verplaatsing van kapitaal, speculatie tegen munten, het alzo ontlokken van economische crises, miljoenen mensen in de miserie storten, verdringing op de arbeidsmarkt door oneerlijke concurrentie, een grote bevolking illegalen, landen die verarmen en ten onder gaan aan de emigratie van hun meest actieve leden, grensoverschrijdende criminaliteit, druk op verzorgingsstaten, gefrustreerde minderheden, terrorisme, dumping … Dus, best iets anders bedenken dan open en gesloten.
Alternatieven liggen wel niet meteen voor de hand. Ik onderscheid weleens de mensen die de voordeur verwijderen als ze gasten verwachten van degenen die de voordeur gewoon voor de gasten openen en daarna weer sluiten. David Goodhart, in een recent boek The Road to Somewhere, spreekt van de mensen van nergens en de mensen van ergens.
Echte politieke vernieuwing heeft weinig met het overstijgen maar alles met het verduidelijken van tegenstellingen te maken
Het gaat in feite om grenzen en limieten, om gemeenschapsafbakening. Nog niet zo lang geleden dachten mensen als Tony Blair dat de onvermijdelijke globalisering de grenzen zou uitwissen. De voormalige Nederlandse premier Wim Kok hoopte dat zijn generatie de grenzen zou opheffen. Grenzen zijn terug en grensproblematiek staat nu centraal: waar liggen onze grenzen en limieten en hoe bewaken we die; waar eisen we assimilatie, waar laten we diversiteit bloeien; waar loopt de rode lijn die niet mag overschreden worden; hoe regelen we asiel; wat met migratie en welke migratie; hoe controleren we grenzen; welk soort grenscontrole maximaliseert onze veiligheid; tot waar gaat de vrijheid van meningsuiting; hoe reguleren we grensoverschrijdende verplaatsingen van kapitaal, goederen, mensen en berichten …?
Echte politieke vernieuwing heeft weinig met het overstijgen, daarentegen alles met het verduidelijken van tegenstellingen te maken. Zij komt er pas als liberalen, christendemocraten, groenen, nationalisten en socialisten, elk vanuit hun eigen waarden en tradities, een omvattende en samenhangende visie op gemeenschapsafbakening ontwikkelen.