Direct naar artikelinhoud
Fotografie

De tedere anarchie van de naoorlogse Japanse fotografie

Daughter of Art History ( Theater B) van Yasumasa Morimura, 1990.Beeld rv Yasumasa Morimura. Collection MEP, Paris. Don de la société Dai Nippon Printing Co., Ltd.

Een overvloedige expo in het Parijse Maison Européenne de la Photographie toont de highlights van de naoorlogse Japanse fotografie. Van Araki tot Daido Moriyama en van Shomei Thomatsu tot Shoji Ueda: tederheid en intimiteit maar ook scherpe randjes én een urgent gevoel voor de geschiedenis.

Een uitgebalanceerde staalkaart bieden van de Japanse fotografie tussen 1950 en 2000? Het lijkt een haast onmogelijke opdracht. Maar het Maison Européenne de la Photographie (MEP) verbluft steeds weer met slim opgebouwde expo’s, zoals eerder over Harry Gruyaert of Martin Parr. Je weet amper waar eerst kijken in de zich over vier verdiepingen uitstrekkende expo Mémoire et lumière

Voor deze Japanse excursie konden ze putten uit de hoogwaardige collectie die het bedrijf Dai Nippon Printing Co Ltd. tussen 1994 en 2006 aan het museum offreerde. Goed voor 540 werken van topfotografen als Nobuyoshi Araki, Daido Moriyama, Ryuji Miyamoto, Shoji Ueda, Yasumasa Morimura of Eikoh Hosoe. Een verzameling die zowel aha-erlebnissen, knikjes van herkenning als ontdekkingen oplevert, in een opstelling waarin het fotografieboek een prominente plaats krijgt.

Deze verzameling levert zowel aha-erlebnissen, knikjes van herkenning als ontdekkingen op

Tegenwoordig staat Japanse fotografie vaak synoniem voor poëtische ingetogenheid of ragfijne abstractie. Maar eerdere generaties toonden zich alerte seismografen van hun tijd en wisten het intieme te verbinden met de collectieve geschiedenis. Zo zinderde de Tweede Wereldoorlog, beeïndigd door de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, zeer lang na, gevolgd door de Amerikaanse bezetting tot 1951. Toch herrees Japan uit zijn as en wierp zich al snel op tot de derde grootste economische wereldmacht. 

Deze generaties fotografen toonden zich alerte seismografen van hun tijd

De aanstormende jonge fotografiehonden capteerden die bliksemsnelle veranderingen maar ook de blijvende littekens, net als de protestbewegingen van de jaren 80. De invloed van het magazine Provoke (dat het amper drie nummers volhield) was immens. De grofkorrelige brute esthetiek van de straat zit bijvoorbeeld diep verankerd in het werk van Daido Moriyama, die in Parijs een hele wand krijgt. Stedenfreak Moriyama schiet wandelend door zijn geliefde Tokio aan de lopende band foto’s en schroomt zich niet voor een misser, volgens het principe ‘are-bure-boke’ (bruut, flou en troebel). Zijn enerverende oeuvre is een opgestoken middelvinger naar de brave, academische, fotografie.

'Collants à Shimotakaido' van Daido Moriyama, 1987.Beeld rv Daido Moriyama. Collection MEP, Paris. Don de la société Dai Nippon Printing Co., Ltd.

Wie langs het werk van de 21 fotografen en hun grotendeels zwart-witte werk struint, ontdekt veel straatfotografie maar ook natures mortes en vooral: een tedere en veelzijdige anarchie. De expo opent met werk van Ihei Kimura en Shoji Ueda. Kimura is – niet als Henri Cartier-Bresson – een pleitbezorger van l’instant décisif en tackelt de Japanse sociale realiteit. Maar bij Ueda sluipt een poëtisch surrealisme binnen. Tussen 1949 et 1980 realiseert hij in de duinen van Tottori zijn tijdloze serie waarin hij familie, geliefden en kinderen opvoert in uitgekiende choreografieën, met milde humor.

Hiroshima en Nagasaki

Ronduit kil om het hart slaan twee indrukwekkende reeksen over Nagasaki en Hiroshima. De eerste is van de hand van Shomei Tomatsu (1930-2012), actief in het grensverleggende fotoagentschap VIVO. Tomatsu’s documentaire aanpak maakte school. Toen hij in 1961 het boek Hiroshima-Nagasaki presenteerde, groeide het uit tot een symbool van verzet tegen atoomwapens. Hij fotografeerde ernstig gewonde overlevenden, maar ook gedeformeerde objecten, verschroeid door de nucleaire hitte. 

'Madame Katao, sa mère et son chien' uit de Nagasaki-reeks van Shomei Tomatsu, 1961.Beeld rv Shomei Tomatsu. Collection MEP, Paris. Don de la société Dai Nippon Printing Co., Ltd.

Zoals het horloge, gefotografeerd op een satijnen kussen, met de wijzers voor eeuwig stil om 11.02 uur, het precieze uur van de explosie in Nagasaki op 9 augustus 1945. Later bracht hij ook de zich wederoprichtende stad in kaart maar evengoed de luttele historische relieken die de explosie doorstonden. 

Misschien nog aangrijpender is de reeks van Hiromi Tsuchida, gemaakt tussen 1960 en 1993. Ook Tsuchida ging op zoek naar overlevenden en laat hen hun verschrikkelijke verhaal doen. Hij voegt er inventariserende beelden van talloze restanten aan toe: een gesmolten Boeddha-beeldje, een metalen lunchbox met tot as verkruimelde rijst en boontjes, of de volle haardos van een vrouw, die negen dagen na de explosie kaal werd, op drie haren na. Ook hij fotografeerde de wederopbouw op methodologische wijze. Zowel Tomatsu als Tsuchida maken een stille vuist tegen het vergeten.

Je ontkomt niet aan een zekere zwaarmoedigheid in dit Japanse universum

Veel tristesse

Je ontkomt niet aan een zekere zwaarmoedigheid in dit Japanse universum. Er is veel tristesse en ingekeerdheid. Duistere kracht schuilt in de contrastrijke zwart-witbeelden van Eikoh Hosoe, zoals haar reeks over de beroemde schrijver Yukio Mishima, die later ritueel zelfmoord zou plegen. Of kijk naar de bevreemdende drive-intheaters van Hiroshi Sugimoto. Een aantal fotografen trokken bovendien bijna onbehaaglijk intieme beeldmonumenten op voor hun overleden geliefde. 

'Man and woman #20' van Eikoh Hosoe, 1960.Beeld rv Eikoh Hosoe. Collection MEP, Paris. Don de la société Dai Nippon Printing Co., Ltd.

Seiichi Furuya volgde zijn Oostenrijkse echtgenote Christine Gössler vanaf hun kennismaking en capteert haar aftakeling van rijzige, fiere vrouw tot een door schizofrenie uitgewoond wrak. 

En wie Nobuyoshi Araki slechts kent als scabreuze pornograaf, zal verbaasd opkijken van de uiterst delicate serie die hij aan zijn echtgenote Yoko wijdde, ondergebracht in zijn eerste boek Sentimental Voyage (1971). Vrijmoedige erotiek, onbezorgde dagen van geluk en ongebreidelde liefde regeert. In schril contrast met de polaroids uit Winter Journey (1990) wanneer Yoko terminaal ziek is. Fanatiek brengt Araki haar laatste dagen in beeld, als vergeefse poging om haar bij zich te houden. Kort na haar sterfbed doolt hun kat Chiro wezenloos rond op het terras van hun huis.

'Voyage sentimental' van Nobuyoshi Araki, 1971.Beeld rv Nobuyoshi Araki. Collection MEP, Paris. Don de la société Dai Nippon Printing Co., Ltd.

Mémoire et lumière. Photographie Japonaise 1950-2000 in Maison Européenne de la Photographie, www.mep-fr.org , tot 24 augustus 2017