Dit opvallende exportproduct uit Peru hielp Antwerpen een wereldhaven te worden

Het was groot feest in Antwerpen, het eerste weekend van augustus 1863. België had net de Scheldetol afgekocht van Nederland, waardoor schepen vrij in en uit de haven van Antwerpen konden varen. Op 1 augustus voer het in Antwerpen gebouwde klipperfregat Marnix van Sinte-Aldegonde als eerste tolvrij de haven uit. Meer dan dertig jaar hadden de Nederlanders tol gevraagd: 1,30 gulden per ton geladen goed. Toen veel geld. Maar dat was verleden tijd.

Ambassadeur Gutiérrez schetst de voorgeschiedenis van de hele kwestie, die eigenlijk begon bij Napoleon: “Toen Napoleon Bonaparte in 1815 definitief verslagen werd op de velden van Waterloo bij Brussel, de huidige hoofdstad van België, zochten de grote mogendheden van die tijd, Rusland, Pruisen, Oostenrijk en Groot-Brittannië op het Congres van Wenen naar een regionaal evenwicht dat de toekomstige vrede in Europa moest verzekeren.”

“Een van de resultaten was dat het grondgebied van wat nu het huidige België is uit de Franse invloedssfeer werd gehaald en geïntegreerd werd in het Koninkrijk der Nederlanden. In de overeenkomsten van het verdrag dat men bereikte in Wenen, garandeerde men de vrijheid van de scheepvaart op de Schelde. Die vrije vaart was een prioriteit omdat 80 kilometer stroomopwaarts vanaf de monding van de Schelde in de Noordzee zich de stad Antwerpen bevindt, een van de belangrijkste commerciële havens in die tijd. Eerder bleef de haven meer dan 100 jaar gesloten. Tot de Franse Revolutie en daarna de Napoleontische Empire opnieuw Antwerpen opende voor handel.”

1,5 miljoen Belgische franken

Dat bleef niet zo, weet Gutiérrez. “De situatie veranderde vanaf 1830 toen een revolutie in Brussel het onafhankelijkheidsproces van België inluidde. Op grond van de Belgische onafhankelijkheid werd het noodzakelijk om de grenzen vast te leggen tussen de nieuwe staat en het Koninkrijk Nederland. In 1839 werden de grenzen erkend. Een van de gevolgen van de regeling was dat de monding van de Schelde in de Noordzee onder de soevereiniteit van Nederland kwam, terwijl de bovenloop die door Antwerpen liep de Belgische soevereiniteit kreeg. De vrijheid van scheepvaart werd bevestigd, maar men erkende het recht van het Koninkrijk der Nederlanden om een tol te heffen op elk schip dat richting haven van Antwerpen voer.”

Die regeling, a rato van 1,3 gulden per ton geladen goed, bleek een strop om de nek van België en Antwerpen. “Het betalen van deze tol werd overgenomen door België, maar tegen 1860 vertegenwoordigde dit jaarlijks anderhalf miljoen frank, meer dan 1% van de nationale begroting”, vertelt Gutiérrez. “De Belgische regering trachtte de situatie te keren via de betaling van één enkele aflossing dat België voor eeuwig moest bevrijden van deze zware jaarlijkse tolaflossing.”

Peruaanse vogelmest

De start van lange en moeizame onderhandelingen tussen België en Nederland. De onderhandelaars aan Belgische zijde: Charles Rogier en Auguste Lambermont, respectievelijk de Belgische eerste minister annex minister van Buitenlandse Zaken en de secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken. Ze zouden later hun naam schenken aan onder meer de ambtswoning van onze premier, een metrostation en een boel straten over heel België én Antwerpen; maar gaan de Antwerpse geschiedenisboeken in als de architecten van een historisch akkoord dat de Schelde en dus ook Antwerpse haven voor eeuwig vrij maakte.

Alleen: dat kostte veel geld. Nederland wilde 17.141.640 gulden of meer dan 36 miljoen Belgische frank. Een immens fortuin anno 1863. België hoestte een derde van het bedrag op, Engeland een kwart, de rest werd betaald door ‘een groep van 20 maritieme mogendheden van die tijd’. “Deze groep van landen en steden ondertekende op 16 juli 1863 formeel een verdrag in Brussel om België te steunen en beloofde om, in verhouding tot de omvang van hun handel in de haven, een belangrijk deel van het bedrag op zich te nemen”, zegt Gutiérrez. “Deze groep bestond uit Oostenrijk, Bremen, Brazilië, Chili, Denemarken, Spanje, Frankrijk, Groot-Brittannië, Hamburg, Hannover, Italië, Lübeck, Noorwegen, Oldenbourg, Portugal, Pruisen, Rusland, Zweden, Turkije en… Peru.”

Waarom werd Peru ook een sponsor van die deal? Gutiérrez: “Peru steunde vanaf zijn eerste decennia als onafhankelijke republiek multinationale onderhandelingen om vrijheid van handel, economie en internationale scheepvaart te promoten. Het geval van de haven van Antwerpen is een opmerkelijk voorbeeld in dit traject en een mijlpaal in de bilaterale relaties tussen Peru en België.

Maar Peru, zelf pas onafhankelijk van Spanje sinds 1821, wilde niet alleen een andere ‘jonge’ onafhankelijke staat steunen. Het had ook te maken met een van haar belangrijkste exportproducten in die tijd: guano, een natuurlijke afzetting uit de gedroogde uitwerpselen van vooral vogels, met een hoge concentratie natriumnitraat en in die periode dé meststof bij uitstek. “Tijdens die decennia van de negentiende eeuw begon de export van die guano van Peru naar Europa te groeien, en werd België een van de landen met het hoogste percentage aan import van dit product, na Groot-Brittannië en Frankrijk”, zegt Gutiérrez.

En dus betaalde Peru gewillig mee aan de toekomst van de Antwerpse haven. Denk er eens aan, de volgende keer als u langs de Marnixplaats, genoemd naar Marnix van Sinte-Aldegonde, loopt. Nu kent u ineens de geschiedenis achter het monument op dat plein, het imposante ‘Schelde Vrij’-monument. En kijk ook eens naar de namen van alle acht de straten die op het plein uitkomen: van Schelde- over Lambermont- tot de Karel Rogierstraat. Allen verwijzen ze naar de vrijmaking van de Schelde, een roemruchte episode uit de Antwerpse geschiedenis, de kiem voor de uitbouw van een heuse wereldhaven. Met ook een beetje dank aan Peru.