Hebben de Spaanse veiligheidsdiensten gefaald?

Nog zo'n bericht: de CIA en de Mossad hadden al expliciet gewaarschuwd voor een aanslag met een voertuig op de Ramblas. Volgens Spaanse media heeft de CIA al in juni de Catalaanse politie getipt. De Amerikaanse terrorismedeskundige Peter Tarlow zei zaterdag in de Volkskrant dat de Mossad in juni eenzelfde waarschuwing gaf.

Wat zegt dit over de kwaliteit van de Spaanse en Catalaanse veiligheidsdiensten? Namen zij de waarschuwingen serieus? Waren zij goed voorbereid?

Spanje heeft, in tegenstelling tot veel andere Europese landen, ruimschoots ervaring met terrorisme. Toen veel landen na 9/11 nog volop bezig waren met het opzetten van anti-terrorismediensten, was Spanje al tientallen jaren bedreven in de omgang met terrorisme van eigen bodem. De Baskische afscheidingsbeweging ETA heeft sinds de jaren zestig via bomaanslagen, kidnapping, moordaanslagen en afpersing geprobeerd politieke invloed af te dwingen. De laatste grote aanslag vóór Barcelona, in 2006 op de luchthaven van Madrid, was nog het werk van de ETA.

Maar politiek terrorisme is weer iets anders dan religieus terrorisme. De hardste klap kreeg Spanje in 2004, toen vier treinen in Madrid werden opgeblazen door zelfmoordterroristen, met 192 doden tot gevolg. Het is nog altijd de aanslag met de meeste doden op Europees grondgebied. Dat Spanje daarna tot 2017 geen aanslag te verwerken kreeg, betekent niet dat jihadisten Spanje niet als doelwit zagen.

Doelwit voor IS

Sinds de aanslagen in Madrid zijn honderden islamitische fundamentalisten opgepakt. Veel radicaal islamitische netwerken bestaan uit immigranten uit Algerije, Marokko en Pakistan. Met name in Catalonië is van oudsher een grote Pakistaanse gemeenschap. In 2012 arresteerde de Catalaanse politie twaalf Pakistanen en twee Indiërs die op het punt stonden om met explosieven een aanslag te plegen op het transportnetwerk in Barcelona. De verdachten woonden allemaal in de wijk Raval, dicht bij de Ramblas in Barcelona. De buurt waar ook één van de verdachten van de aanslag vorige week vandaan kwam. Deze wijk is al langer een zorg voor de autoriteiten vanwege diverse salafistische moskeeën.

Bovendien is al langer duidelijk dat Spanje een specifiek doelwit is voor IS. In januari 2016 bracht de islamitische terreurgroep een nieuwe video uit waarin de ambitie werd uitgesproken 'Al Andalus', zoals Spanje door de jihadstrijders wordt genoemd, met geweld terug te veroveren.

Dat IS het specifiek op Spanje heeft gemunt, kun je ook afleiden uit het feit dat steeds meer publicaties in het Spaans worden uitgebracht. In perfect Spaans, volgens terrorismedeskundige Carola Garcia-Calvo, die is verbonden aan de denktank Real Instituto Elcano. Dat duidt er volgens Garcia-Calvo op dat IS er in toenemende mate in slaagt Spaanse moslims en bekeerlingen te rekruteren voor de jihad. Van de 120 terrorismeverdachten die tussen januari 2013 en november 2015 zijn gearresteerd in Spanje had 45 procent de Spaanse nationaliteit.

_{Lees verder onder de foto.}

Uit het onderzoek van Garcia-Calvo blijkt dat Barcelona en omstreken en de enclaves Ceuta en Melilla de meeste jihadistische netwerken hebben. Van alle arrestanten die zij onderzocht was ruim 75 procent geboren in de Spaanse enclaves aan de Afrikaanse Noordkust. In Ceuta rekruteerde IS actief minderjarigen voor het kalifaat. Veel Spaanse terrorismeverdachten hebben een Marokkaanse achtergrond. Ze zijn ook opvallend jong, bijna 70 procent is tussen de 15 en 29 jaar, net zoals de daders van de aanslag vorige week.

Van gemakzucht of onderschatting bij de Spaanse veiligheidsdiensten kan dus geen sprake zijn. Dat erkennen ook Nederlandse inlichtingenbronnen. Volgens hen staan de Spaanse diensten goed aangeschreven. Ze hebben veel aanslagen weten te voorkomen en blijken redelijk goed in staat tot infiltratie - een van de moeilijkste aspecten van contraterrorisme. Zeker omdat Spanje te maken heeft met relatief veel geïsoleerde cellen die geen uitgebreide vertakkingen hebben naar andere landen.

Samenwerking

Waarom dan toch deze aanslag? Hoe kan het dat de tip van de CIA en de Mossad niet op waarde is geschat? De zwakte in het Spaanse veiligheidssysteem zit, zoals bij veel landen overigens, in de onderlinge binnenlandse samenwerking. Er zijn grote regionale verschillen.

De Catalaanse politie is leidend bij onderzoeken in Catalonië, niet de Spaanse veiligheidsdienst. De website Publico meldt dat er de afgelopen maanden spanningen waren tussen Catalonië en de regering in Madrid. Die zou niet hebben gewild dat de Catalaanse politie met 500 man werd uitgebreid en zou ook hebben verhinderd dat de Catalanen toegang hadden tot data van het Spaanse inlichtingencentrum en het Europese systeem van vroegtijdige waarschuwingen.

Toen de CIA in juni tipte, ging de informatie volgens het Spaanse dagblad El Periodico rechtstreeks naar de Catalaanse politie. Dat zegt iets over de zwaarte van de dienst. Nationale veiligheidsdiensten, zoals de CIA, communiceren het liefst met diensten op hetzelfde niveau. Toch informeerde men rechtstreeks de Catalanen. In die politieorganisatie, die door de ervaring met de ETA militaire kenmerken heeft, werken ook analisten en spionnen.

_{Lees verder onder de foto.}

Dat de regionale politie en de landelijke veiligheidsdienst niet altijd op één lijn zitten, werd dit weekend nog eens geïllustreerd. De Catalaanse politie zei het niet eens te zijn met uitspraken van de landelijke overheid dat de terroristische groep die in Barcelona en Cambrils aanslagen pleegde, opgerold zou zijn. De Spaanse minister van Binnenlandse Zaken had dat eerder gezegd.

Niet waar: twee of drie verdachten worden nog gezocht, zeiden zowel de politie als de Catalaanse overheid. Zolang die niet gevonden zijn, is geen sprake van een verslagen terroristische cel. 'Wij laten het weten wanneer we de cel hebben opgerold', aldus de politie.

Werd de tip van de CIA en de Mossad gedeeld met de Spaanse veiligheidsdienst? Het is onbekend. Het is bovendien de vraag hoe gedetailleerd de tip was. Dat Barcelona en de Ramblas een doelwit zijn, is al langer bekend. Zoals het voor de hand ligt dat terroristen een voertuig gebruiken. Dat deden ze immers eerder ook bij eerdere aanslagen. Maar gaven de CIA en Mossad ook informatie over de mogelijke daders?

Andere opzet

Aanslagen met auto's zijn volgens woordvoerder Micky Rosenfeld van de Nationale Politie in Israël moeilijk te voorkomen. Zelfs in Israël, een land met een overweldigende aanwezigheid van veiligheidsdiensten, hebben 'lone wolves' sinds oktober 2015 zestig aanslagen gepleegd met auto's. Verschil is wel dat er in Israël aanzienlijk minder doden vallen bij dergelijke aanslagen: ongeveer veertig slachtoffers bij die zestig aanslagen met auto's.

Volgens Rosenfeld ligt dat aan de opzet van de veiligheidsdiensten: 'De Israëlische Nationale Politie is uniek. Alle veiligheidseenheden worden centraal aangestuurd. Informatie die binnenkomt wordt onmiddellijk gedeeld. Ook die afkomstig is van infiltratie in terroristische cellen. Daardoor kan veel sneller worden gereageerd op concrete tips die ergens binnenkomen. Dat is in Europa en de Verenigde Staten, met allerlei verschillende afdelingen, heel anders geregeld.'

Nauwe samenwerking is er in Israël ook met politieagenten in het veld. Die bijvoorbeeld (altijd gewapend) surveilleren bij kwetsbare plaatsen als stranden, synagogen, busstations. Die nauwe samenwerking maakt dat altijd heel snel kan worden ingegrepen. Rosenfeld: 'Bij de aanslag op de London Bridge duurde het acht minuten voor de politie ingreep. In Israël komt de politie binnen een minuut in actie.'

Een terrorisme-expert die bekend is met het onderzoek naar de aanslag in Barcelona zegt in The New York Times dat de daders 'absolute onbekenden' voor de Spaanse anti-terrorismediensten waren. Het lijkt er volgens hem op dat de groep bewust een vals imago heeft gecreëerd. 'Van hun Facebook-accounts tot gesprekken met klasgenoten: het leek erop dat deze jongens geïnteresseerd waren in clubs, meisjes, selfies en gel in hun haar.'