Waarom Adele en James Bond de wereld veroveren

Oké, Adele is een popfenomeen dat sowieso uniek is in de wereld. Na een week is haar nieuwe album 25 veruit de snelst verkopende plaat aller tijden. In de VS verbrak de Britse zangeres het vorige snelheidsrecord, van *NSYNC in 2000, met 1 miljoen (!) exemplaren (3,4 tegenover 2,4 miljoen in de eerste verkoopweek). In de digitale iTunescharts staat Adele in 101 landen, van Antigua tot Oezbekistan, op de eerste plaats (tegenover Justin Bieber en Coldplay in 2 landen, en Drake, David Guetta en Katy Perry in 1 land...).

Niet slecht voor een meisje van 27 uit een eenoudergezin in Noord-Londen. Adele behoort tot wat de Britten de common people noemen. Als dat pejoratief klinkt, dan is dat in het zeer klassebewuste VK ook helemaal zo bedoeld. Adele komt uit de lagere middenklasse van Tottenham - het Londense equivalent van Molenbeek, zeg maar. Haar 'gewoonheid', haar herkenbaarheid worden, terecht, als een van de sleutels van haar overrompelende succes genoemd.

Working class hero

Hoewel haar impact uniek is, past Adele in een klassieke Britse rol. Die van de working class hero. De zangeres verdoezelt haar bescheiden afkomst niet, ze pakt er integendeel mee uit, mede omdat ze drommels goed de Assepoester-achtige aantrekkingskracht ervan beseft.

Adele is lang niet de eerste working class hero die het tot wereldwijd gevierd Brits popicoon schopt. Paul McCartney was ook maar een gewone arbeidersjongen (de intellectueel John Lennon was daarentegen een middenklassertje). De discografie van The Smiths leest als een verslag van het leven in de lagere middenklasse van Manchester. Noel en Liam Gallagher van Oasis zie je zo halveliters staan hijsen aan een pubtoog - en vervolgens met elkaar op de vuist gaan.

De werkmansheld is niet het enige populaire en lucratieve Britse culturele stereotype. Toevallig tegelijk met Adele is de nieuwe James Bond-film Spectre zowat de enige die de Hollywood-hegemonie weet te doorbreken. Maar ook Harry Potter is een Brits product; The Lord of the Rings is geschreven door een Brit; de videogame Tomb Raider is in Groot-Brittannië ontwikkeld (met de Britse archeologe Lara Croft in de hoofdrol), en een groot deel van de wereld verslindt tv-reeksen als Downton Abbey, Top Gear of Doctor Who. En zonder Andrew Lloyd Webber zou er van een musicalindustrie die naam waardig misschien niet eens sprake zijn.

Het valt op: hoewel Groot-Brittannië allang geen koloniale of politieke wereldmacht meer is, blijven de Britten wel de wereld veroveren met populaire cultuuriconen. Aan de dominantie van de VS kunnen ze niet raken, maar het VK speelt in de entertainmentindustrie boven zijn gewicht. Het fenomeen is al zo oud als The Beatles, The Stones of Agatha Christie. Zet je het op tijdlijn uit, dan kruisen de opgang van het Britse entertainment en de ondergang van het Britse Gemenebest elkaar zelfs: terwijl de ene lijn naar boven gaat, zakt de andere steeds dieper weg.

Dat is geen toeval, zoals Dominic Sandbrook stelt in het hoogst vermakelijke nieuwe boek The Great British Dream Factory. Het universele Engels verlaagt vele drempels, maar verklaart niet waarom precies deze Engelstalige cultuurproducten een iconische status krijgen. De rode draad tussen Adele, James Bond en andere Harry Potters is precies die Britse fascinatie met het eigen roemrijke verleden.

Die uit zich op twee tegengestelde manieren. Ofwel zijn Britten geobsedeerd door de eigen ondergang en daaropvolgende morele en sociale crisis. Working class hero's als Adele, maar ook de hele punkbeweging zijn daar de veruitwendiging van. Ofwel proberen ze juist de traditionele idylle van 's lands glorie in stand te houden.

En wij vinden dat allemaal geweldig. Omdat weinigen zo'n nostalgische/kritische, maar altijd gefocuste blik op het eigen, geïsoleerde verleden kennen, krijgt de Britse populaire cultuur iets exotisch en aantrekkelijks voor de rest van de wereld. In Duitsland ligt nostalgie naar het culturele verleden begrijpelijkerwijs gevoelig, maar ook het trots nationalistische Frankrijk is niet zo behept door het eigen verleden.

Wij Belgen pogen wel dat surrealistische, zelfironische 'belgitude'-etiket op onze culturele export te kleven - van Manneken Pis tot Stromae. De impact ervan blijft toch veeleer bescheiden. Vergelijk het box office-succes van James Bond maar eens met dat van de meest universele belgitude-held, Kuifje. Zelfs met de verzamelde kracht van Steven Spielberg en Peter Jackson werd de eerste Tintin niet de verhoopte wereldhit. Tintin zette 374 miljoen dollar om, Skyfall in hetzelfde jaar 1,1 miljard en Spectre zit op dezelfde koers.

Wat James Bond zo aantrekkelijk maakt, is precies de idyllische en volstrekt irrealistische claim dat een spion van de Britse geheime dienst de wereld kan redden. Als James Bond een CIA-agent zou zijn, zou dat hem realistischer maar niet half zo populair maken, zoals zijn Amerikaanse sectorgenoot Jack Ryan (van o.a. Patriot Games) overigens bewijst. Omdat het gezien de eeuwig brandende actualiteit erg moeilijk is voor een wereldpubliek om zich te identificeren met een CIA-held.

Ook in een serie als Homeland lukt dat enkel omdat het disfunctioneren van de eigen dienst en overheid een belangrijke subplot is. Bij Bond blijven de problemen van het echte MI5 altijd netjes buiten beeld.

Nostalgie

De Britten vergeven we dat patriottisme, omdat het een relatief onschuldige fantasie is. En omdat dit dus, welja, 'typisch' Brits is. Want het is die nostalgie naar een tijdperk toen 'Brittania' nog mee de wereld overheerste die Bond verbindt aan Harry Potter of Lord of the Rings.
Harry Potter is de jonge tovenaar die uit de lagere klasse wordt opgetild en naar een elitaire kostschool mag, waar hij een soort oer-Britse microcosmos leert kennen, met discipline, klassebewustzijn en een hoge moraal. De goede oude tijd, kortom. Hetzelfde sentiment komt terug in de 'Shire', de Gouw, dat idyllische maar bedreigde stukje Engels platteland waar de Hobbits huizen.

In zijn boek vernauwt Dominic Sandbrook die nostalgie naar het victoriaanse tijdperk van de negentiende eeuw. Volgens Sandbrook kunnen de Britten hun hang naar de politieke en economische dominantie en naar de conservatieve, klassebewuste waarden van die vooroorlogse tijd maar niet loslaten. En dus krijg je ook merkwaardige succesvolle series als Downton Abbey, of de revival van de über-victoriaan Sherlock Holmes.

Maar het tegendeel kan dus ook, dat die fascinatie voor het verleden omslaat in een deprimerende blik op het heden. De hele popcultuur is begonnen als een soort 'tegencultuur', waarin The Beatles koning werden, omdat de echte politieke leiding het liet afweten en het koloniale Gemenebest lieten verpieteren.

Die tegencultuur stootte wel vaker op de paradoxale combinatie van maatschappijkritiek en wereldwijd commercieel succes. Dat was zo bij punkbands als The Sex Pistols of The Clash, maar dat geldt evengoed voor immens populaire tv-soaps als Coronation Street of Eastenders. Zij hebben een nieuw paradigma gecreëerd waarin de 'gewone man' plots deel van de verbeelding werd. Geen Thuis zonder Eastenders.

Op maatschappijkritiek zal je Adele niet gauw betrappen. Maar onder het laagje muzikale suiker doemt een niet al te vrolijke wereld op waarin vrouwenharten gebroken worden en moeders het maar alleen moeten zien te rooien. Dat Adele, ondanks haar miljoenen, die wereld geloofwaardig weet te presenteren als haar wereld, verklaart haar succes. Dàt, en haar stem, natuurlijk.

The Great British Dream Factory van Dominic Sandbrook is uitgegeven bij Penguin, telt 656 pagina's en kost 34 euro.