Turkse ambassade wijst in video Gülen aan als schuldige staatsgreep

De video is goed gemaakt, laat daarover geen twijfel bestaan. Met dreigende muziek en dramatische beelden is de toon meteen gezet. Het Engelstalige commentaar klinkt redelijk en beredeneerd, helemaal anders dan de vlammende retoriek van diverse Turkse leiders in het voorbije jaar.

Er worden enkele westerse stemmen opgevoerd die het helemaal eens lijken met de interpretatie van de Turkse autoriteiten (een Brits parlementslid en een voormalig VS-ambassadeur, beiden niet geheel onbesproken figuren met betrekking tot hun buitenlandse contacten). We krijgen ook een perfect Engelssprekende Turkse politica te zien (van wie niet wordt vermeld dat ze de AK-regeringspartij vertegenwoordigt). Het is duidelijk dat hier een westers publiek moet worden overtuigd.

Terecht wordt gesteld dat het land zich verenigde in het verzet tegen de staatsgreep. De grote meerderheid van de Turken – ook tegenstanders van president Erdogan – was gekant tegen de coup. Niet verwonderlijk in een land dat in zijn recente geschiedenis een vijftal (al dan niet gelukte) militaire staatsgrepen heeft moeten doormaken. De gevolgen van die coups waren onverminderd desastreus, op politiek, economisch en menselijk vlak.

In het filmpje klinkt de vraag waarom het westen vorig jaar niet luider protesteerde tegen de staatsgreep. Wellicht omdat Erdogan meteen erna iets te triomfantelijk riep dat de coup een geschenk van God was, dat het land nu definitief zou worden gezuiverd. Wellicht ook omdat al onmiddellijk de schuldige werd aangewezen, zonder dat daarvoor bewijzen werden aangereikt.

In deze clip, een jaar later, wordt beweerd dat die bewijzen er wel degelijk zijn. Coupplegers bekenden dat ze tot de Gülenbeweging behoorden. Een van de mannen die Erdogan had moeten vermoorden, had een gebedenboek van Gülen bij zich. Een andere zei dat hij de bevelen van Gülen opvolgde.

In archiefbeeld van Fethullah Gülen uit 1999 hoor je hem zijn aanhangers oproepen: “You must wait until (…) you have all the state power in Turkey.” De context wordt niet gegeven, en Gülen zelf beweerde herhaaldelijk – ook voor de Turkse rechtbank die hem geloofde – dat er met de opname was geknoeid. Maar het kan best zijn dat de quote zo hard is als hij klinkt.

De Gülenbeweging wordt soms omschreven als een sekte, een soort islamitische Opus Dei. Decennialang al zou Gülen pionnen hebben geplaatst in het gerechtelijk apparaat, het leger, de politie, de ambtenarij. De quote uit het filmpje past in zo’n scenario.

Het commentaar op de video vergeet wel te vermelden dat de groeiende greep van Gülen op wat in Turkije de "diepe staat" wordt genoemd, vanaf 2002 gedurende pakweg tien jaar gebeurde met volle steun en medeweten van (toen) premier Erdogan en zijn AK-partij.

In die periode was Gülen voor Erdogan immers een bondgenoot in zijn streven naar een minder kemalistische, minder seculiere samenleving, waarin de islam een prominentere rol zou krijgen. Pas toen de Gülenbeweging een politieke stoorzender begon te worden voor Erdogan (na onenigheid over onder meer een corruptiezaak en het bloedig neerslaan van het protest rond het Gezi-park in 2013) werd ze meer en meer zwartgemaakt. Vanaf eind 2015 zouden de Turkse autoriteiten het hebben over FETÖ, de "Gülenistische Terreurorganisatie".

Intussen waren lange lijsten opgesteld met de namen van Gülenaanhangers in het leger, de politie, het gerecht, de ambtenarij, etc. Regelmatig waren er arrestaties en ontslagen van verdachten.

Tijdens de lente van vorig jaar circuleerde het gerucht dat Erdogan van plan was om – aan de hand van die lijsten – in augustus een grote zuivering door te voeren, vooral binnen het leger. Het is dus best mogelijk dat de coup het gevolg was van die geruchten, een preventieve wanhoopsdaad van militairen die vermoedden dat ze door de nakende zuivering zouden worden getroffen. In elk geval geen goed voorbereide en georganiseerde actie, iets wat je zou kunnen verwachten van een wijd vertakte beweging zoals die van Gülen. Ongetwijfeld waren er Gülenaanhangers bij betrokken, of het bevel ook van Gülen zelf kwam, daar levert het filmpje eigenlijk geen bewijs voor.

Er bestaat wellicht nog een dieperliggende reden voor de lauwe reactie in het westen op de Turkse coup. En die heeft te maken met een woordje dat in het filmpje kwistig wordt gebezigd: democratie.

De democratie is in Turkije immers zwaar onder druk komen te staan gedurende de vijftien jaar dat Erdogan aan de macht is. Met als recente culminatie de plannen – goedgekeurd bij referendum – om de president verreikende macht te geven. Journalisten die om de haverklap worden opgepakt, media en politieke tegenstanders die monddood worden gemaakt, het gebeurde al van lang voor de coup.

Meteen daarna begon de grote zuivering, met de staatsgreep als legitimatie (het ‘Godsgeschenk’ van Erdogan): tot vandaag werden 150.000 tot 200.000 mensen gearresteerd of ontslagen. Wegens rechtstreekse en aantoonbare betrokkenheid bij de coup? Geen mens die dat gelooft. Wegens sympathie voor de Gülenbeweging, mogelijk. Maar tegelijk werden ook ontelbare gewone politieke tegenstanders van Erdogan uitgeschakeld. En dat wordt niet verteld in het filmpje.

De video eindigt met een summiere beschrijving van de complexe realiteit in Turkije. Dat je over het land niet in zwartwit-termen kan spreken staat buiten kijf. En dat de woede van veel Turken over de coup nog altijd heel groot blijft is begrijpelijk. Maar of het ambassadefilmpje veel mensen in het westen zal overtuigen, dat is twijfelachtig.