Direct naar artikelinhoud

Archeologen: vroegste boeren waren al in de weer met schedels voor verering voorouders

Voodoo, halloween, hekserij - gezien door hedendaagse ogen is dat onmiddellijk wat in je opkomt bij het zien van bungelende mensenschedels. In het vroegst bekende heiligdom van de mensheid, in Zuid-Turkije, moeten ooit minstens drie mensenschedels aan touwen hebben gebungeld. Een vorm van voorouderverering die antropologen nog niet kennen.

De beroemde tempelruïne Göbekli Tepe nabij de Turks-Syrische grensBeeld Imageselect

Dat althans maken archeologen op uit een handvol bekraste schedelfragmenten, opgegraven in de beroemde tempelruïne Göbekli Tepe nabij de Turks-Syrische grens. De schedels moeten met schrapers zijn ontdaan van resten vlees en spieren, waarna men er merkwaardige diepe krassen in maakte, wellicht om er touwen omheen te kunnen binden. Eén van de schedels heeft een rond gaatje bovenin: het lijkt wel een ophanggat, opperen de Duitse archeologen die de schedelresten beschrijven in vakblad Science Advances. Ook waren de schedels kennelijk versierd, getuige wat achterbleven beetjes rode oker.

Bijzonder, niet in de laatste plaats omdat het zo verschrikkelijk lang geleden gebeurde, vindt het team onder leiding van archeologe Julia Gresky van het Duits Archeologisch Instituut in Berlijn. Göbekli Tepe is het oudst bekende tempelcomplex van de mens: duizenden jaren ouder dan Stonehenge, en gebouwd vanaf zo'n 9500 voor Christus, toen de mensheid nog leefde als jager-verzamelaar. De bewerkte schedelresten, zeven stuks in totaal, werden aangetroffen in een wat jonger gedeelte van de tempel, gebouwd toen men in het gebied al landbouw bedreef.

Reconstructie van hoe de schedel van Göbekli Tepe gehangen kan hebbenBeeld DAI

Passend in tijdsbeeld

'Totaal uniek' en 'absoluut spannend' vindt osteoloog Hayley Mickleburgh (Universiteit Leiden) de ontdekking. 'Als je uitgaat van voorouderverering, is dit vrij duidelijk bewijs dat men deze resten tentoonstelde', vindt ze. Nader onderzoek zal duidelijkheid moeten geven waar en hoe dat precies gebeurde: 'Hingen deze schedels op een erg zichtbare plek? Dan kan dat erop duiden dat deze schedels een belangrijke publieke rol vervulden.' Gresky zelf vermoedt dat de schedels destijds 'op speciale plekken verspreid over de locatie' waren opgesteld: de botresten werden op drie verschillende plekken opgegraven.

De schedels passen in het tijdsbeeld, zegt nabije-oosten-archeoloog Bleda Düring (Universiteit Leiden). 'Er was in die periode een wijd verbreide schedelcultuur in het Midden-Oosten', zegt hij. Met name uit Israël en Jordanië zijn voorbeelden bekend van schedels die bepleisterd werden en ogen van schelpen aangemeten kregen. En in Göbleki Tepe zal men 'iets hebben gehouden wat je tegenwoordig feesten zou noemen', zegt Düring. 'Kennelijk speelden deze schedels daarbij een rol.' Dat geeft aan dat de mens al in de steentijd werd samengebonden door gemeenschappelijke opvattingen en rituelen.

Als je uitgaat van voorouderverering, is dit vrij duidelijk bewijs dat men deze resten tentoonstelde
Osteoloog Hayley Mickleburgh

Ook Mickleburgh denkt bij de schedels 'ogenblikkelijk' aan voorouderverering - meer dan aan het toetakelen van vijanden na de dood, een andere verklaring die Gresky en haar collega's openhouden. Schedels van voorouders worden in veel traditionele culturen gebruikt, legt Mickleburgh uit, enerzijds om te laten zien tot welke familie men hoort, anderzijds als brenger van voorspoed en vruchtbaarheid voor de levenden. 'Waar wij de dood ervaren als iets akeligs, zien veel culturen het juist als een belangrijke transformatie. De verwijdering van de zachte weefsels tekent de vorming van een voorouder, die belangrijk bleef voor de levenden.'

Mickleburgh wijst op de overeenkomsten met de Europese geschiedenis, waar men nog in de middeleeuwen druk in de weer was met de botten van belangrijke personen. 'Denk aan de Rooms-Katholieke kerk, waar men heiligen en belangrijke figuren ontvleesde en de botten bewaarde en op een prominente plek in de kerk tentoonstelde', zegt ze. 'Het tentoonstellen van menselijke resten is een veel breder fenomeen dan veel mensen beseffen.'

Groeven in de schedelresten gevonden op Göbekli Tepe.Beeld DAI
Het tentoonstellen van menselijke resten is een veel breder fenomeen dan veel mensen beseffen
Osteoloog Hayley Mickleburgh