Regisseur Christopher Nolan: 'Dunkirk was een verlies, dat deel werd van de victorie'

Op de eerste draaidag verscheen popster Harry Styles op de set aan het strand van Duinkerken. Voorzien van de juiste korte coupe, in authentiek soldatenuniform. Legerkistjes aan z'n voeten, de veters kruislings gestrikt. Regisseur Christopher Nolan (46) nam de debuterend acteur op en stuurde de 23-jarige Engelsman subiet terug naar de kostuumafdeling. Want zo strikten soldaten niet, in de Tweede Wereldoorlog.

'Wat ik het meest bewonder aan Chris, is dat werkelijk alles over de film in zijn hoofd zit', zegt Emma Thomas (48), de producent en echtgenote van Nolan. 'Een minuscuul detail over de vliegtuigen? Hij weet het. Tegelijk zit al die informatie hem nooit in de weg. Chris heeft altijd een extreem helder idee van hoe de film moet worden.'

De twee ontmoetten elkaar in Londen, tijdens hun studie. Zij produceerde al zijn films, van Nolans eind jaren negentig zonder enig budget gefilmde debuut Following, tot de met honderden miljoenen dollars opgetuigde Batman-trilogie. En nu Dunkirk, over Operation Dynamo, de miraculeuze evacuatie van de Britse troepen vanaf de stranden van Duinkerken in 1940, met hulp van een burgervloot. Het idee voor de film dateert al van decennia terug, toen het stel Duinkerken bezocht en tijdens een zeiltocht voor de Franse kust in de problemen raakte. Thomas: 'Dat was ver voor iemand - wie dan ook - geld in een film van ons wilde steken. Laat staan een grote studio.'

Nolan zit pal naast zijn vrouw. De man met arendsblik, die je op basis van z'n verschijning eerder zou casten als professor in Oxford dan als filmregisseur. Zijn houding is gereserveerd. 'Destijds hadden we ook onvoldoende ervaring, los van het feit of iemand ons geld zou geven. Ik denk niet dat we deze film toen hadden kunnen maken.'

Wat vindt Nolan het moeilijkst aan zijn vak?

'Dit', antwoordt hij met een vriendelijk doch afgemeten lachje, gebarend naar het zestal journalisten aan zijn tafel.

Historisch

Dunkirk is zijn tiende speelfilm en zijn eerste gebaseerd op een historische gebeurtenis. 'Normaal gesproken probeer ik een wereld op te trekken als ik schrijf. Bij Inception bijvoorbeeld (waarin Leonardo DiCaprio als beroepsdief uit stelen gaat in het onderbewuste), verzonnen we de regels, hoe werkt het hier? Je bedenkt een doolhof, vervolgens stuur je het personage op een tocht erdoorheen. In het geval van Dunkirk bestond het doolhof al.'

Al voor de wereldpremière, afgelopen vrijdag in Londen, werd de speelfilm vertoond aan Britse soldaten die destijds ter plekke waren. Thomas vertelt hoe blij de hoogbejaarde veteranen en hun families waren met de film. 'Het was emotioneel. Zonder twijfel de engste vertoning ooit, voor Chris en mij.'

'Ik denk dat ze zich erin konden vinden', zegt Nolan. 'Ik heb niet veel klachten gehad. Iemand wees me erop dat er een keer wordt gesalueerd zonder baret op. Dat is verkeerd.' Zuinige blik. 'En dat had ik goed moeten doen.'

Een journalist die meent dat sommige van de huizenblokken in Duinkerken wellicht iets te modern ogen, wordt vriendelijk gecorrigeerd door de perfectionistische regisseur. 'Die appartementen stonden er al in 1940, alleen zie je dat niet zo vaak in films. Een plein, een kerk en een oud café - dat is het vaak. Alles wat breekt met ons idee van toen wordt buiten beeld gehouden. Maar Duinkerken was een grote industriële stad, met een variatie aan modernere bouwstijlen.'

Ervoer Nolan meer druk dan bij zijn eerdere, niet-historische films? 'Dat voelde ik zeker zo.'

Een gok in drie delen

Dunkirk is een gok, in elk opzicht. Een historische blockbuster met kolossaal budget; studio Warner heeft niet bekendgemaakt hoeveel. Een dialoogarme, grimmige film. Uitgebracht in de zomer, zonder grote sterren of Amerikaanse personages. En over een aftocht: honderdduizenden verslagen en door de nazi's ingesloten Britse soldaten, wachtend op de Franse stranden, doelwit voor de moordende Duitse stuka's, duikbommenwerpers. Waar Steven Spielberg in de eerste 27 minuten van Saving Private Ryan (1998) ongekend indringend de helse omstandigheden verbeeldde waaronder de geallieerde troepen op D-day in Normandië landden, beweegt het meer rigoureus vertelde, maar visueel minstens zo overdonderende Dunkirk vier jaar voor die invasie de andere kant op.

Nolan deelde zijn speelfilm in drieën: we volgen zowel soldaten op het strand (een week) als de hun kant op varende burgerbemanning van een reddingsschip (een dag), en een tweetal boven zee scherende Britse piloten in hun Spitfires (een uur). Zo gemonteerd dat hun belevenissen overgaan in één grote, intense ervaring. 'We proberen het bioscooppubliek in de positie te plaatsen van de mensen die de gebeurtenissen daadwerkelijk meemaakten', zegt de regisseur. 'Dus geen scènes met generaals in kamers die stukken over een kaart schuiven, geen politici die iets uitleggen. Slechts drie verhaalstrengen: land, zee, lucht. En hopelijk krijgt de kijker middels die verschillende gezichtspunten gaandeweg een coherent beeld van de hele gebeurtenis. De evacuatie was een verlies, maar dat verlies werd deel van de overwinning.'

Hij somt de cijfers op, droogjes. 'Churchill vroeg om het redden van 35 duizend manschappen, opdat hij de volgende slag kon vechten. Ramsay (de hoogste Britse bevelhebber ter plekke) dacht dat hij het beter kon. Die zei: ik kan er 45 duizend evacueren. Het werden er 338 duizend.'

De Engelse historicus Joshua Levine publiceerde onlangs een boek over de evacuatie van Duinkerken en was betrokken bij de opnamen. 'Hij kan het beter uitleggen dan ik', zegt Nolan. 'Maar zonder die evacuatie hadden de Britten een overeenkomst moeten sluiten met de Duitsers. Dan zou zich een nazificatie hebben voltrokken in Groot-Brittannië. Ik denk dat Europa, en heel de wereld, er anders uit zouden zien als dat was gebeurd. Er zijn meer van dat soort scharniermomenten tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat het erop aankwam. Maar Duinkerken is er absoluut een van.'

IJsselmeer

Veel van de wateropnamen werden gefilmd op het IJsselmeer, nabij Urk. Vooraf sprak Nolan met zijn collega Spielberg, die zowel voor Jaws als Saving Private Ryan op zee filmde. 'We waren zo goed voorbereid en hielden zozeer rekening met de zwaarste omstandigheden, dat het eigenlijk vrij gesmeerd liep. Niet makkelijk, soms zelfs beangstigend. Maar het ging.'

'Zorgen dat iedereen voldoende eten heeft op het water', vult Thomas aan. 'Dat is ook een operatie.'

Voor de scènes in de lucht, die ook deels in Nederland werden gefilmd, schafte Nolan onder meer een antiquarisch Roemeens toestel aan, met twee stoelen in de cockpit. 'Onze stuntcoördinator wees me op het bestaan van die tweepersoonstoestellen uit de voormalige Sovjet-Unie, die we qua vorm vrij makkelijk konden optuigen als eenpersoons-Spitfire. Luchtgevechtsscènes zijn altijd weer een domper in speelfilms: zodra er vanuit de koepel wordt gefilmd, voelt het niet echt. Maar wij hadden de acteur voorin, met de echte piloot erachter. Dat voel je als kijker, dat je werkelijk in de cockpit zit en in formatie vliegt. En Hoyte (de Nederlandse cameraman Hoyte van Hoytema) kwam met een briljante oplossing voor het gebruik van die enorme imaxcamera in de krappe ruimte. Hij zette de camera rechtop en liet speciale verlengstukken ontwerpen zodat de lens op de juiste plek kon komen.'

'We shall fight on the beaches'

'Een kolossale militaire ramp', zo omschreef premier Winston Churchill de uitzichtloze situatie anno mei 1940: de in de Blitzkrieg verslagen geallieerde troepenmacht zat klem, ingesloten door de Duitsers op de stranden van Duinkerken. Maar middels een uit alle hoeken verzamelde vloot, met inzet van vissersbootjes, wisten de Britten alsnog 338.226 soldaten te evacueren. En na dat succes-in-verlies hield Churchill zijn beroemde en onverzettelijke 'we shall fight on the beaches' speech, al waarschuwde hij ook voor al te veel gejubel: 'Wars are not won by evacuations.'

Cultuur

Nolans opa kwam om in de oorlog. 'Hij was navigator op een Lancaster (een zware, viermotorige bommenwerper). Ik hoorde de verhalen in mijn jeugd. Ook over Duinkerken, dat was van jongs af een begrip.' Dunkirk spirit is sinds 1940 een staande uitdrukking in Groot-Brittannië.

'Het maakt deel uit van onze cultuur en taal, het is meer dan geschiedenis. De veteranen die we spraken voor de film verschilden overigens van mening over de betekenis van die uitdrukking. De een was ervan overtuigd dat het specifiek de soldaten betrof die stand hielden en zo de evacuatie van anderen mogelijk maakten. Een ander vond juist de bootjes die bijsprongen, soms met burgerbemanning, typisch voor Dunkirk spirit. Maar in elk geval gaat het erom dat je samenkomt in tijden van nood, om ongeacht de omstandigheden iets voor elkaar te krijgen.'

Een politieke kleur wil Nolan niet aan zijn film verbinden, in de post-Brexit wereld. 'Je wil nooit te letterlijk zijn, maar de wereld waarin ik leef, beïnvloedt mij wel.'

Hij stuurde een opname van het tikkende geluid van een van zijn horloges naar Hollywoods populairste componist Hans Zimmer, ter inspiratie. 'Ik koos voor het klokje met de meest indringende tik uit mijn collectie, omdat dit een van de allergrootste tikkende-klokverhalen uit de geschiedenis is. Ik vroeg hem muziekstukken te bouwen om dat tikken heen. De toenemende suspense moest centraal staan, ik was niet uit op een soort opgelegde emoties. Door het wegnemen van de dialoog blijft er de ruimte - en de noodzaak - om gedurfder om te gaan met die andere elementen: beeld, geluid, muziek.'

Nolan, met een peinzende frons die suggereert dat hij zijn film nog niet helemaal heeft losgelaten. 'Voor wat het waard is: ik ben er blij mee.'


Voor de ultieme ervaring moet je naar Londen

Het op 65/70 mm beeldformaat en met imax-camera geschoten Dunkirk krijgt wereldwijd de grootste release op het onder cinefielen geliefde 70mm-formaat in 25 jaar. Alleen is die 70mm-versie pas vanaf 16 augustus in Nederland te zien, en enkel in Filmuseum EYE in Amsterdam. En dan niet de superieure imax 70mm, maar de 'gewone' 70mm. Ook de laser-imaxversie is niet in Nederland te zien.

Wat die versies gemeen hebben, los van de hoogwaardige beeldkwaliteit: het grote, vierkante formaat. Wie de versies die vanaf deze week in de Nederlandse bioscopen draaien ziet (35mm, Dolby, digitale imax) krijgt minder Dunkirk: de bovenste en onderste rand van het beeld ontbreken.

De dichtstbijzijnde laser-imaxzaal bevindt zich in Brussel. Voor de imax-70mmversie moet je naar Londen.