Reizende Auschwitz-expositie biedt jongeren gelegenheid gruwelijk verleden onder ogen te zien

Een tentoonstelling met 1.150 objecten over de Holocaust, verspreid over een ruimte van 2.000 vierkante meter, die ook nog eens gaat reizen door Europa en Noord-Amerika. 'Het is krankzinnig dat je dit wilt proberen', zegt Robert Jan van Pelt, samensteller van de expositie. 'Dit heeft nog nooit iemand gedaan.'

Woensdag maakte het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau bekend dat het voor het eerst een tentoonstelling over de vernietiging in het Duitse concentratiekamp in Polen buiten de muren van het kamp zal laten zien. Het ligt in de bedoeling dat Niet lang geleden. Niet ver weg, zoals de expositie is genoemd, de komende jaren zeven steden in Europa en zeven steden in Noord-Amerika aandoet.

Het project is een gezamenlijk initiatief van het museum en een Spaanse onderneming die gespecialiseerd is in grote exposities. Beide organisaties beklemtonen dat het niet de bedoeling is geld te verdienen aan het lot van slachtoffers. In Auschwitz kwamen meer dan een miljoen mensen om het leven, merendeels Joden, maar ook zigeuners en andere bevolkingsgroepen.

De organisatoren willen zowel jonge mensen de gelegenheid bieden het gruwelijke verleden onder ogen te zien, als overlevenden van de Holocaust, die niet in staat zijn naar Polen te reizen, de kans geven een laatste blik te werpen op Auschwitz. Maar de tentoonstelling is ook gericht op de toekomst, volgens directeur Piotr Cywinski van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau. 'Het is een waarschuwing voor ons allemaal, een waarschuwing tegen een toekomst die gebouwd is op haat, racisme, antisemitisme en minachting voor het leven van anderen.'

Naast de persoonlijke bezittingen van zowel gevangenen als bewakers bevat de tentoonstelling ook grote objecten zoals een barak en een treinwagon waarin Joden op transport werden gesteld. Veel van de voorwerpen komen uit het Auschwitz-museum, het herdenkingscentrum Yad Vashem in Israël en andere instituties. Een deel van de objecten is afkomstig uit privébezit van overlevenden en hun familie, onder wie ook de familie van Van Pelt.

'Je houdt je niet zo lang bezig met de Holocaust als daar geen persoonlijke drijfveer achter zit', zegt Van Pelt telefonisch vanuit Canada. De vader van zijn vrouw, een kleermaker, zat gevangen in Auschwitz, maar overleefde het vernietigingskamp. 'Daarna heeft hij een kamerjas gemaakt van een SS-uniform.' Dat wordt op de expositie getoond, begeleid door het verhaal dat erachter zit.

Van Pelt is geboren in Nederland, studeerde kunstgeschiedenis en archeologie in Leiden en kreeg daarna een aanstelling in Canada als hoogleraar culturele geschiedenis. In de 35 jaar daarna groeide hij uit tot een wereldwijd erkende deskundige op het gebied van Auschwitz-Birkenau en de Holocaust. Hij trad onder meer op als getuige-deskundige in een beruchte rechtszaak tegen een auteur die kritisch had geschreven over Holocaust-ontkenner David Irving.

Strenge eisen

In 2013 werd Van Pelt benaderd door Luis Ferreiro, eigenaar van het Spaanse bedrijf Musealia dat populaire tentoonstellingen heeft gemaakt over onder meer de Titanic en het menselijk lichaam. Beide exposities waren in Amsterdam te zien. De Spanjaard had een boek gelezen van een overlevende van de Holocaust en wilde daarover een tentoonstelling maken zonder commerciële motieven. Van Pelt: 'Hij zocht een expert met de juiste contacten die zou kunnen helpen het Auschwitz-museum te overreden om mee te werken.'

Het museum had aanvankelijk aarzelingen, maar Ferreiro en Van Pelt wisten directeur Cywinski te overtuigen. Het Auschwitz-museum heeft wel strenge eisen gesteld aan de inrichting van de expositie. Zo komt de historische context, met name het opkomend nazisme in de jaren dertig, nadrukkelijk aan de orde. Per land wordt de inhoud van de tentoonstelling aangepast.

Van Pelt leidde het team dat moest speuren naar geschikte objecten. Het Auschwitz-museum leverde het grootste deel van de objecten. Sommige voorwerpen komen niet uit musea: zo vond Van Pelt een originele barak uit het concentratiekamp op boerenland in de omgeving van het vernietigingskamp. 'De zoon van de naoorlogse eigenaar gebruikte dat als vakantiehuisje. We hebben het kunnen kopen en hebben het daarna gerestaureerd.' Voor een deel putte de Nederlandse Canadees ook uit zijn eigen verzameling; behalve familiestukken heeft hij heel wat verworven in de 35 jaar dat hij met de kampgeschiedenis bezig is.

De reizende expositie doet eind dit jaar als eerste Madrid aan. De andere dertien steden worden later bekendgemaakt, nog niet alle locaties zijn rond. Van Pelt wil 'dolgraag' dat de tentoonstelling ook Nederland aandoet. 'Ik ben ik Amsterdam gaan kijken, in de Nieuwe Kerk op de Dam. Maar die is niet groot genoeg. We hebben een oppervlakte nodig als in de RAI.'

_{Aanvullingen en verbeteringen: In een eerdere versie van dit artikel stond dat Auschwitz een Pools concentratiekamp was. Dat klopt niet, het was een Duits concentratiekamp in Polen.}