Als 'vampiers' begraven Polen waren afkomstig uit de streek

Hoewel het christendom zich vanaf de 10de eeuw snel verspreidde door oostelijk Europa, waren veel elementen uit het heidense volksgeloof moeilijk uitroeibaar. Een ervan was het geloof in vampiers. Of in andere varianten van ondoden en halfdoden, zoals Marco Mostert, hoogleraar middeleeuwse schriftcultuur aan de Universiteit Utrecht hen noemt.

De afgelopen decennia doken er in Europa vaker graven op met opmerkelijk versierde lichaamsresten. Deze decoraties staan in jargon bekend als 'apotropaeïsch', Grieks voor: afwendend, bezwerend. Om te voorkomen dat de 'verdachte' personen na hun dood zouden terugkeren om anderen het leven zuur te maken, verzekerden dezen zich van het bestaan van een beschermende barrière. Zo doorboorde men lijken met nagels, spijkers en spiesen, werden verdachten na hun dood onthoofd of ontdaan van ledematen (zonder hoofd of benen is het moeilijk navigeren, was de gedachte) of werden ze bedekt met stenen (lastig opstaan van onder een zware steenmassa).

De lijken in de Poolse graven hadden een steen tussen de kaken en een sikkel om de nek. Ook hadden ze munten onder de tong. Allemaal aanwijzingen dat de lokale bevolking vreesde voor vampirisme, schrijven de onderzoekers.

Toch is Mostert het daar niet helemaal mee eens. De voorbeelden van apotropaeïsche begravingsrituelen zijn talloos, zegt de hoogleraar. 'Wat mij opvalt, is dat deze onderzoekers er een aantal zaken bij halen die mijns inziens twijfelachtig zijn als bewijs dat we hier met vampiers te maken hebben.'

Hij wijst op het plaatsen van munten onder de tong. 'Een zeer oud gebruik, dat terug te voeren is op de Grieken, die hun doden geld meegaven om in de onderwereld de overtocht over de rivier de Styx aan de veerman Charon te kunnen betalen. Met vampiers heeft het volgens mij weinig te maken heeft.'

'Containerbegrip' vampier

Ook het ritueel van de sikkel op de keel, volgens Mostert een uniek voorbeeld, kan duiden op ongure mytische figuren die na de dood opstaan en gaan rondwaren, 'het hoeven zeker geen vampiers te zijn'. Ook zijn de lijken tussen andere graven gevonden - 'niet handig', stelt Mostert, als je niet wilt dat de vampiers elkaar tot leven komen wekken. Hij denkt dat onderzoekers tegenwoordig wat snel kiezen voor het 'containerbegrip' vampier, omdat de bloedzuigende wezens tamelijk bekend zijn in onze huidige cultuur.

De redenen om iemand van vampirisme te verdenken waren divers, schrijven de onderzoekers. Een afwijkend uiterlijk, vreemd gedrag, bastaardschap, zelfmoord of als het eerste sterven bij een epidemie. Vaak ook werden mensen van buiten de gemeenschap verdacht gevonden, of migranten.

Met biogeochemisch onderzoek in de tanden van de lijken toonden de Amerikaanse antropologen aan dat de gevonden 'vampiers' uit de streek kwamen. Zij keken naar de verhouding tussen bepaalde strontiumisotopen. Dat vindt Mostert interessant. 'Het waren toch vaak buitenstaanders die de schuld van allerlei narigheid kregen, dat was hier duidelijk niet het geval.'