Pasen, feest in duizend kleuren en smaken

Pasen is het belangrijkste feest in de christelijke liturgie, het sluitstuk van de Goede Week, na Palmzondag, Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. Met Pasen herdenken christenen dat Jezus herrezen is uit het graf. Het is ook de naam van de periode van vijftig dagen van Pasen tot Pinksteren. Het christelijke paasfeest hangt samen met het Joodse Pesach, de herdenking van de Joodse uittocht uit Egypte. De eerste christenen vierden Pesach samen met de Joden, maar gaven er gaandeweg hun eigen invulling aan. Later werden de twee feesten officieel van elkaar gescheiden en kreeg het christelijke Pasen in de Gregoriaanse kalender een "vaste" dag: de eerste zondag na de eerste volle maan na 21 maart.

Vandaag betekent Pasen voor de meesten vooral een periode van vakantie, een feest met al-dan-niet religieuze gewoonten, de ene al wat "traditioneler" dan de andere. Paaseieren, klokken, kippen, hazen, bomen, vuren... Velen gaan ervan uit dat het christendom bij de "introductie" van het paasfeest de rituelen die erbij horen uit oudere natuurgodsdiensten overgenomen heeft.

Maar gaat die vlieger wel op? Pasen valt namelijk samen met de start van de lente. Elke prechristelijke cultuur had zijn eigen rituelen bij het einde van de koude, donkere winter en het ontwaken van het licht, het “geboren worden” van de natuur. Rituelen die samenhingen met de verering van een god(in) voor natuur, leven, vruchtbaarheid. Rituelen die overlapten en niet eenvoudigweg te linken zijn aan een welbepaalde cultuur.

Dat Pasen "gewoon" over een heidens voorjaarsfeest geplaatst is, wordt door wetenschappers vandaag dus betwist. Het is niet altijd even duidelijk waar alles vandaan komt en of er überhaupt een eenduidige oorsprong is.

Pasen is onlosmakelijk verbonden met eieren in alle vormen, smaken en kleuren. Het ei staat al van bij de Egyptenaren symbool voor nieuw leven en heropstanding, geen wonder dat het door de eeuwen heen, in alle culturen wereldwijd, én op allerlei manieren, een rol speelde (en speelt) bij het vieren van het begin van de lente. En dus ook bij christelijke paasfeest bij ons.

Toen de christelijke kerk in onze contreien oplegde om tijdens de vasten sober te eten en de consumptie van eieren zelfs verbood, bleven de boeren op het land met een overschot zitten. Vanaf de middeleeuwen is de gewoonte ontstaan om die voorraad eieren te koken, te versieren en uit te delen. Vooral in Oost-Europa leeft het decoreren van eieren nog sterk, het is er echt folklore.

De wereldberoemde Fabergé-kunsteieren zijn niet meer of minder dan peperdure paasgeschenken waar de Russische tsaren graag mee uitpakten. Op iets bescheidener niveau hebben we zelf op school allemaal wel eitjes mogen/moeten beschilderen, nadat mama of papa die onder alziend kinderoog en met de nodige omzichtigheid hadden mogen/moeten uitblazen.

Nog later, naar verluidt in het 18e-eeuwse Frankrijk, ontstond de gewoonte om de eieren te vullen met chocolade, extra krachtvoer voor de landbouwers na de winter. Toen gietvormen hun intrede deden, raakten chocolade eieren pas echt goed ingeburgerd en wijdverspreid. Tegenwoordig liggen de chocolade eitjes ons in alle vormen en smaken veel te verleidelijk toe te lachen in de etalage bij de bakker en in de winkel.

En het blijft niet bij eieren, we smullen ook graag van chocolade kippen, konijnen en klokken. Die dan met Pasen in de tuin –of binnen- verstopt liggen en waarnaar kleine en grote kinderen maar al te graag op zoek gaan. Komt dat van de gewoonte van boeren in vroeger tijden, die in het voorjaar als bijgeloof eieren ingroeven in de akkers om het land vruchtbaarder te maken?

Wie de eieren verstopt, hangt af van waar je woont. In katholieke streken, zoals België en Frankrijk, zijn het de beroemde klokken van Rome. Op Witte Donderdag, de dag van het Laatste Avondmaal, vertrekken in ieder dorp kerkklokken naar Rome. Het blijft dan ook drie dagen stil. Pas in de paasnacht vliegen ze terug en op zondag luiden ze volop om de verrijzenis te vieren. Voor de kinderen hebben de klokken uit Rome chocolade eieren meegebracht die ze overal rondstrooien (en die wonderbaarlijk genoeg nooit kapot vallen?).

In protestantse gebieden (Nederland, Duitsland, Angelsaksische landen) verstopt de paashaas de eitjes. Zijn ontstaansverhaal is niet even duidelijk als bij de klokken. Volgens een wijdverspreide theorie stamt hij uit legendes over een Germaanse vruchtbaarheidsgodin: Eastra (ook wel Eostre of Ostara). Zij zou zich op aarde getoond hebben in de vorm van een haas, telkens als de lente begon.

Volgens een ander verhaal redde Eastra een gewonde vogel van de dood door hem om te toveren in een haas die één dag per jaar eieren kon leggen. In nog een andere mythe verstopte een kip haar eieren en veranderde een boze Eastra haar in een haas die eieren moest zoeken. Al die verhalen samen vormen de basis voor de Germaanse ontstaanstheorie van de paashaas.

Maar Eastra heeft nooit bestaan, zeggen wetenschappers. Anders gezegd, het geloof in Eastra heeft nooit bestaan. Haar voorkomen in de mythologie is op los zand gebaseerd. De enige die haar vermeldt, is de Angelsaksische monnik Bede in "De temporum ratione" uit 725, een soort "handboek voor tijdrekening" waarin de paascyclus veel aandacht krijgt. Jacob Grimm (van de sprookjes) zou het geloof in Eastra verondersteld hebben in Europa en gelinkt hebben aan paasrituelen daar. "Eastra" zou trouwens voortleven in de Duitse en de Engelse term voor Pasen, "Ostern"en "Easter".

Aannemelijker is dat de paashaas na de middeleeuwen in Duitsland ontstond als ritueel met een pedagogisch karakter, een figuur die enkel eieren uitdeelt aan brave kindjes (inderdaad, een beetje zoals Sinterklaas). In de 19e eeuw sijpelde zijn bestaan dan door naar Nederland.

Het zijn trouwens niet enkel klokken en hazen. In Beieren deelt een haan eitjes uit, in Tirol een kip en in Zwitserland een koekoek. In Australië hebben ze wel iets heel speciaals: de "Easter Bilby", vrij vertaald de "paaslangoorbuideldas". Er worden zelfs chocolade varianten van uitgedeeld. Konijnen en hazen worden er niet echt vriendelijk bejegend...

Kerstbomen zijn een vaste waarde in onze huiskamers, paasbomen minder. De laatste jaren zijn ze wel aan een opmars bezig. Wie dacht dat enkel "de commerce" verantwoordelijk is voor het ontstaan van de paasboom, heeft het mis. De "feestbomen" zouden een erfenis zijn van Germaanse volkeren, die "heilige bomen" vereerden.

In de 19e eeuw ontstond in Duitsland de gewoonte om met Kerstmis een boom in huis te halen en te versieren, wat andere westerse landen al snel overnamen. Een populair verhaal rond de paasboom is dat de Britse koningin Victoria, die een Duitse moeder en echtgenoot had, erop stond ook met Pasen een versierde boom in huis te halen.

Een paas"boom" voor binnen is meestal een tak van de krulwilg of krulhazelaar die je naar eigen smaak en goeddunken kan versieren. Met die beschilderde eieren van de kinderen bijvoorbeeld. Of bij gebrek aan knutselzin, rep je naar de dichtstbijzijnde vestiging van een huis-, tuin- en keukenwinkel voor figuurtjes, hangertjes en lintjes in fel geel, oranje of groen (dat lijkt dit jaar toch de trend).

Wie zich helemaal wil uitleven wat paasdecoratie betreft, kan zich daarnaast ook nog te buiten gaan aan allerlei deco-kippen, -kuikens, -mandjes, -hazen... Kunst of kitsch, wie zal het zeggen.

Een andere gewoonte, vooral in Denemarken, Zwitserland, Duitsland en Nederland, is het paasvuur. Zoals de kerstboomverbranding bij ons is het een ritueel voor de plaatselijke gemeenschap. De houtstapels worden met de hand aangelegd en de strijd om het hoogste vuur is groot. De betekenis ligt ook hier voor de hand: vonken en vuur als teken van het nieuwe leven in de lente.

Pasen staat ook garant voor de zogenoemde passiespelen, toneelopvoeringen in openlucht die de dood en de verrijzenis van Jezus uitbeeldden, ontstaan in overwegend katholieke streken in de middeleeuwen. Die middeleeuwse passiespelen werden groots opgevat, er namen tientallen mensen aan deel, ze konden dagenlang duren en zelfs toen werd nagedacht over "special effects" om bijvoorbeeld een overstroming te simuleren.

Ook in andere kunstvormen vinden we "passies" die het lijden van Jezus als uitgangspunt hebben, in de schilder- en beeldhouwkunst, maar ook in de muziek. Passiemuziek ontwikkelde zich pas echt na het ontstaan van de polyfone muziek in de 15e eeuw. In de 17e en 18e schreven Johann Sebastian Bach (foto), Georg Friedrich Händl en Georg Philipp Telemann hun befaamde "passionele oratoria", waarin bijbelteksten over Pasen worden afgewisseld met meer beschouwelijke liederen.

De Mattheüspassie (met "Erbarme dich") en ("Wir setzen uns met Tränen nieder") en de Johannespassie van Bach zijn wereldberoemd en worden nog elk jaar rond Pasen opgevoerd. Er worden ook nog altijd nieuwe passies gecomponeerd.

In de populaire cultuur verwijzen veel films naar het bijbelse paasverhaal, denk maar aan "Ben Hur" (1959), "The greatest story ever told" (1965), "Jesus Christ Superstar" (1973) en "The last temptation of Christ" (1988). In 2004 was er nog "The passion of the Christ", de niet geheel onomstreden versie van het paasverhaal door Mel Gibson.

Pasen hangt aan elkaar met verhalen, mythes, rituelen en symbolen. Het is bijna onmogelijk om het kluwen te ontwarren van alles wat nu deel uitmaakt van het feest. Uit alle eeuwen en uit alle culturen zijn elementen doorgesijpeld en met elkaar verstrengeld geraakt. Maar waar ze ook vandaan komen, ze leveren wel ingrediënten voor een gezellige daginvulling. Dus of u nu geniet van een paasbrunch met familie en vrienden, paaseieren zoekt met kinderen, kleinkinderen of petekindjes of gewoon in de zetel geniet van een chocolade ei en uw eigenhandig in elkaar geknutselde paasversiering, smakelijk en veel plezier!