Kan Europa zonder de VS?

Wat de Amerikaanse president allemaal niet losmaakt in de mensen; zelfs de immer onverstoorbare Duitse kanselier heeft hij kennelijk zo getergd dat ze besloot in Beieren de brandklok te luiden. En dat is een opmerkelijk moment in de geschiedenis van trans-Atlantische betrekkingen. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog fungeren de Verenigde Staten immers als voogd en beschermer van Europa. In die zeventig jaren zijn de continenten nauw met elkaar verbonden geraakt. Dat nu een Duits kanselier zegt dat ze niet meer helemaal durft te rekenen op de Amerikanen, leidt daarom begrijpelijkerwijs tot opwinding.

Maar het zou voorbarig zijn te denken dat dit het einde is van het Westen zoals we het kennen. De politieke, militaire, economische en culturele banden zijn zo sterk dat niemand die zomaar kan doorsnijden. Ook Trump niet. "Natuurlijk hebben we vriendschappelijke betrekkingen nodig met de VS en het Verenigd Koninkrijk", zei Merkel in een Beierse biertent.

Toch is er wel iets fundamenteels aan de hand. Al sinds het wegvallen van de Sovjet-Unie als gemeenschappelijke vijand is er een sluipende verwijdering tussen Amerika en Europa. Clinton hield zich lang afzijdig van de oorlog op de Balkan. Obama wilde een 'draai naar Azië' maken en liet de oplossing van het Oekraïne-conflict over aan Merkel. Europa bleek niet meer op het eerste plan te staan bij Amerikaanse presidenten. Dat leidde al eerder tot plannen om de Europeanen minder afhankelijk te maken van de VS, bijvoorbeeld op defensiegebied. Trumps ruwe optreden jegens de Europese leiders heeft nu de noodzaak daarvan extra onderstreept en Merkel aangezet tot haar hartenkreet.

Grotere rol voor Duitsland?

In Brussel ziet een EU-bron haar uitspraken niet als primair gericht tegen Amerika. Natuurlijk is Merkel geschrokken van Trumps weigering zijn steun uit te spreken voor Artikel V van het NAVO-handvest, dat de bondgenoten verplicht elkaar te helpen als een van hen wordt aangevallen.

Maar daar staat tegenover dat de Amerikaanse nationale veiligheidsadviseur, generaal McMaster, zegt dat niet getwijfeld hoeft te worden aan Trumps steun voor de wederzijdse bijstandsverplichting. Trump heeft ook de uitgaven voor de Europese defensie met een paar miljard verhoogd.

Volgens de EU-bron heeft Merkel de gelegenheid vooral willen aangrijpen om op te roepen tot een versterking van de Europese integratie. "Zij sprak zich niet zozeer uit tegen Trump maar voor de EU." Ook omdat ze in de nieuwe Franse president Emmanuel Macron een goede partner ziet om de Duits-Franse as in Europa te doen herleven. Een verdere Europese integratie is het doel, de zorg over Trumps onberekenbaarheid het middel.

Het moet leiden tot een Europa dat beter op eigen benen kan staan, op tal van gebieden. Defensie, handel, klimaat. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Een Europa dat zich onder Duits-Frans leiderschap losmaakt van de aloude Angelsaksische ankers zal continentaler en dus Duitser worden. Dat kan nog weleens gevoelig liggen bij sommige lidstaten.

Defensie: Europese Defensie Unie is niet voor morgen

Europa moet zijn lot in eigen handen nemen, vindt Merkel. Defensie komt daarvoor het meest in aanmerking. Niet verwonderlijk met een assertief Rusland aan de oostgrens, instabiliteit aan de zuidgrens en een onvoorspelbaar geworden Amerikaanse beschermer aan de andere kant van de oceaan. De EU moet meer zijn dan een markt en een munt, het moet ook een militaire macht worden die autonoom kan handelen, is het plan.

Maar de vorming van een Europese Defensie Unie blijkt monnikenwerk. Het vergt meer tijd en geduld dan het verluchtigen van een middeleeuwse bijbelpagina. Al tien jaar bestaan er de EU Battlegroups, de snel inzetbare gevechtstroepen, maar ze zijn nooit ingezet bij conflicten omdat de lidstaten het niet eens zijn over wie dat dan moet betalen. Twee weken geleden liet EU-buitenlandchef Federica Mogherini weten dat er een besluit was gevallen. De defensieministers hadden een akkoord bereikt dat een akkoord moet worden bereikt over het kostenmechanisme. De vooruitgang was niet met het blote oog waar te nemen.

Wel een duidelijke stap vooruit is de vorming van een gemeenschappelijke planningseenheid voor trainingsmissies van de EU in Mali, Somalië en de Centraal-Afrikaanse Republiek. Het kan het begin zijn van een eigen hoofdkwartier, maar die naam mag dan weer niet. Zoals het ook taboe is te spreken van een Europees leger. De meer Atlantische EU-staten willen dat niet, uit angst dat de EU gaat concurreren met de NAVO.

Maar de dagen van de Britten als hindermacht zijn geteld. De hoop is dat de brexit en de opkomst van Trump nieuwe urgentie zullen geven aan de vorming van een heuse defensiepoot. Het zou een terrein kunnen worden waarop een kopgroep van lidstaten voorgaat in verdere integratie.

Als je alle defensiebegrotingen bij elkaar optelt, heeft de EU de op een na grootste defensiebegroting in de wereld, zegt Mogherini.

Klimaat: breuk met 'Parijs' is grote klap

Een van de redenen waarom Merkel dit weekeinde afknapte op Trump was zijn weigering het klimaatakkoord van Parijs te omarmen. Komende week zal hij besluiten of Amerika zich eruit zal terugtrekken. Gebeurt dit, dan zal van Europa leiderschap worden gevraagd, meteen na Merkels oproep dat het zijn lot in eigen hand moet nemen. Kan de EU dat, en niet alleen haar eigen lot maar ook dat van de hele wereld?

Want als Amerika breekt met het verdrag, is dat een klap voor het eenheidsfront dat in de Franse hoofdstad werd gevormd in de strijd tegen de opwarming van de aarde. Europa zal samen met China moeten voorkomen dat de mondiale consensus verder afkalft, dat anderen het Amerikaanse vertrek zullen aangrijpen als excuus om ook onder het akkoord uit te komen.

Daarnaast is het de vraag of Europa het Amerikaanse wegvallen financieel kan compenseren. In het Klimaatfonds van de Verenigde Naties is afgesproken dat de rijke landen de arme landen zullen helpen de klimaatdoelen te halen. Heeft de EU het geld om dat te doen, boven op de extra miljarden voor een Europese defensie?

Handel: van protectionisme wordt niemand beter

Trump mopperde tegenover Merkel volop over alle Duitse wagens in de VS. Om het Amerikaanse tekort in de handel met Duitsland te lijf te gaan, heeft hij gedreigd met importheffingen, een vloek voor elke vrijhandelsgelovige. Als de Amerikaanse president moeite heeft met de import van zoveel Duitse auto's moeten de Amerikanen zelf maar betere wagens maken, heet het in Brussel.

Van protectionisme wordt niemand beter. Het leidt al snel tot vergeldingsmaatregelen over en weer, met alleen verliezers. In een handelsoorlog tussen Amerika en Europa zou het aantal slachtoffers aanzienlijk zijn, omdat het om het grootste handelsblok ter wereld gaat.

Als Merkel zegt dat de Europeanen moeten vechten voor hun toekomst, zou dit weleens het bitterste gevecht kunnen worden. TTIP, het grote vrijhandelsakkoord, zit in de ijskast. Maar bij Trumps bezoek werd voortpraten alvast niet uitgesloten.