Duitse automerken gedragen zich met heimelijke afspraken als kartel

'Ondernemers in dezelfde branche komen zelden bijeen, ook niet voor vermaak of afleiding, maar een gesprek mondt steevast uit in een samenzwering tegen het volk.' Adam Smith (1723 - 1790) zou niet hebben opgekeken van het kartel van vijf grote Duitse autofabrikanten, zoals dit weekeinde aan het licht is gebracht in Der Spiegel. In de ogen van de vermaarde Schotse econoom vormden twee zakenlieden aan een tafel al een complot.

Zo geredeneerd hebben de bedrijven die aan de schandpaal zijn genageld de schijn meer dan tegen. Zeker tweehonderd medewerkers van Volkswagen, Audi, Porsche, BMW en Daimler vormden meer dan twintig jaar werkgroepen om elk denkbaar aspect van het automaken in gezamenlijke afspraken te vangen. Er waren meer dan duizend ontmoetingen, aldus het Duitse weekblad.

Een excuus dat de vijf kunnen aanvoeren is dat iedereen het doet. De afgelopen decennia heeft de Europese Commissie tal van kartels opgerold - van vrachtwagenfabrikanten tot vitaminemakers en van liftenbouwers tot derivatenhandelaren. Tussen 1990 en 2000 voerde de commissie 230 onderzoeken uit naar prijsafspraken en andere soorten handjeklap. Voor de periode tussen 2010 en nu staat de teller al op 242 onderzoeken.

Veroordelingen leiden ook tot steeds hogere boetes. In de jaren negentig legde Brussel betrapte bedrijven in totaal 850 miljoen euro boete op. Sinds 2000: 26 miljard.

Het is niet per se zo dat er pas deze eeuw fanatieker op kartels wordt gejaagd, stelt Maarten Pieter Schinkel, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam. 'Maar sinds medio jaren negentig kunnen bedrijven die hun zonden opbiechten een beroep doen op clementie.' Het kartellid dat als eerste uit de school klapt, krijgt geen of een fors lagere boete. Dat lijkt zeker te hebben meegespeeld bij Volkswagen, dat vorig jaar zomer de toezichthouder heeft ingeseind over de handel en wandel van de vijf automerken.

Er is nog een reden waarom het aantal aanklachten is toegenomen. Schinkel: 'De clementieregeling heeft als bijkomend voordeel dat je als toezichthouder het bewijs in je schoot geworpen krijgt. De mededingingsautoriteiten hoeven ook niet aan te tonen dat de consument schade is berokkend.' Het is genoeg als er juridisch bewijs is dat er is samengespannen.

Twee keer in de fout 

Der Spiegel noemt twee concrete voorbeelden van onderlinge, heimelijke afspraken tussen Volkswagen, Audi, Porsche, BMW en Daimler. De eerste betreft de maximumsnelheid waarbij bezitters van een cabrio de kap van hun auto automatisch kunnen dichtklappen. Afgesproken werd: bij 50 km/uur. De ander betreft Adblue, een middel dat wordt ingespoten om de uitstoot van stikstofoxiden te beperken. Adblue vereist een bepaald formaat tank. De vijf kozen voor een kleiner formaat, zodat ze meer ruimte overhielden voor bijvoorbeeld grotere luidsprekers. Dat Adblue daardoor minder effectief werkt werd verdonkeremaand met software.

Toch blijven branchegenoten onderling heimelijk afspraken maken. Kennelijk loont het. 'De pakkans is niet zo groot', zegt Schinkel. 'Imagoschade is ook beperkt, omdat bij het grote publiek er nog te weinig besef is van hoe schadelijk kartelafspraken zijn voor ons allemaal.'

Schinkel: 'In Nederland wil de overheid zelfs vertrouwen stellen in kartels om milieuproblemen op te lossen. Heel onverstandig, dat blijkt maar weer uit deze Duitse autofabrikantenzaak.'

Maar is elke afspraak in een achterkamertje fout? Zijn e-mails met opmerkingen als 'Hallo iedereen, hierbij de 'geheime' afspraak in München' het keiharde bewijs voor een kartel?

Voor Rein Wesseling, advocaat bij Stibbe en een dag per week hoogleraar mededingingsrecht in Amsterdam, staat dat nog niet als een paal boven water. 'Kartel is een term waarmee oorspronkelijk zakenmensen werden bedoeld die in een hotel in Zwitserland bijeenkwamen om af te spreken hoe ze de prijzen gingen verhogen.' Maar het etiket wordt steeds vaker op vergrijpen geplakt die niet primair kartels zijn.

Wesseling noemt als voorbeeld het schandaal over de Libor, de gemiddelde rente die grote banken elkaar berekenen voor leningen op de Londense geldmarkt. Die rentevoet werd jarenlang op basis van onderling telefonisch beraad vastgelegd en doorgegeven aan het persbureau Reuters. In 2013 bleek dat handelaren met de rente hadden geknoeid om de markten te beïnvloeden. 'Dat laatste is oplichting en daar zijn de banken voor gestraft. Maar het telefonisch onderling afstemmen werd door de Amerikaanse rechter in eerste instantie niet als een kartel aangemerkt. Anders hadden ze geen Libor-stand kunnen doorbellen.'

Van de onthullingen in Der Spiegel zegt ook Wesseling 'het klinkt niet goed, voelt niet goed en ruikt niet goed. Maar er zijn uitzonderingen op de mededingingswet mogelijk. Als de burger daar wijzer van wordt en het niet leidt tot hogere prijzen.' Uit het artikel zou je ook kunnen opmaken dat de techneuten bij de vijf automerken technieken bespraken om auto's veiliger en schoner te maken. Daarmee opent zich een groot grijs gebied, waarin de kartelbestrijders zich niet graag begeven.

Wesseling: 'Het kartelverbod is een bot wapen maar het is het enige middel dat de Europese Commissie heeft om effectief op te treden tegen verschillende misstanden van Europees belang. Daarom voelt zij weinig voor nuanceringen.' In Brussel trekt Adam Smith voorlopig aan het langste eind.