Gezocht: geld om brexit-gat te dichten
De EU moet straks meer doen met minder geld, op efficiëntere wijze en met minder regels. Dat is de uitdaging nu nettobetaler Groot-Brittannië de club verlaat en de burger nieuwe eisen heeft. 'Een ding is zeker: de status quo is geen optie', staat in een nog vertrouwelijk document.
In de ideeënnota (De toekomst van de EU- financiën in 2025) die ze woensdag presenteert, schuwt de Commissie geen enkel taboe. Snoeien in de landbouwuitgaven, EU-subsidies koppelen aan hervormingen, het opnemen van vluchtelingen of de bescherming van de rechtsstaat, nieuwe Europese belastingen: alles wordt op tafel gelegd. De Commissie kiest vooralsnog niet, dat is aan de Europese regeringsleiders eind dit jaar.
Ondanks zijn bescheiden omvang is de begroting van belang voor de Europese eenwording. Geld is het plak- en smeermiddel voor de ever closer Union
De financiënnota is het vijfde en laatste 'reflectiedocument' van de Commissie om het debat over de toekomst van de EU - noodzakelijk door de brexit en opeenvolgende crises - aan te jagen. De andere nota's bevatten scenario's voor een socialer Europa, Europese militaire samenwerking, bijsturing van de vrijhandel en hechtere samenwerking tussen de eurolanden. De kernvraag is steeds: willen de lidstaten méér of minder Europa?
Het EU-budget (134 miljard euro in 2017) is niet groot: 0,98 procent van het Europees binnenlands product. En het krimpt, in de jaren 90 was het nog 1,18 procent. Ondanks zijn bescheiden omvang is de begroting van belang voor de Europese eenwording. Geld is het plak- en smeermiddel voor de ever closer Union.
De Europese begroting is echter ook bij uitstek het toneel van politieke strijd. De inkomsten en uitgaven van de Unie leiden tot een constante oorlog tussen de lidstaten over de grenzen van het budget, de verdeling ervan en de introductie van nieuwe hightech financiële instrumenten om de begroting met ingenieuze hefbomen boven de toegestane plafonds op te krikken.
Elke lidstaat vecht om de EU-subsidies voor zijn boeren en studenten, voor de eigen onderzoeksinstituten, wegen en havens. Als gevolg daarvan is de toegevoegde waarde van het EU-budget niet altijd even duidelijk. Zoals de Commissie opmerkt: moeten we nu echt met EU-geld wandelpaden in Duitsland aanleggen?
Ieder voor zich
De 'ieder voor zich, niemand voor allen'-houding heeft de EU-begroting ongekend complex gemaakt. Volgens insiders zijn er minder dan vijf mensen in Brussel die de EU-begrotingssystematiek helemaal doorgronden. Zo wordt de onevenwichtigheid tussen nettobetalers als Nederland, Duitsland en Groot-Brittannië en netto-ontvangers als Polen, Griekenland, Roemenië en Bulgarije verzacht door 'kortingen op kortingen' die niets te maken hebben met meer waarde uit EU-geld halen.
De brexit noopt tot verandering, alleen al omdat het vertrek van Groot-Brittannië een gat in de begroting slaat van circa 10 miljard euro per jaar
Flexibel is de Europese begroting evenmin. Zo'n driekwart van het geld gaat naar landbouw en steun voor de regio's (aanleg wegen, havens, training werklozen) ondanks pogingen van sommige lidstaten (Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden, Luxemburg, België) de geldstroom om te buigen naar investeringen in onderzoek en ontwikkeling en grensoverschrijdende projecten (telecom- en transportnetwerken).
Wat niet helpt is dat de EU werkt met een meerjarenbegroting van zeven jaar (de huidige loopt van 2014-2020) waarbij nauwelijks nog kan geschoven worden tussen de vastgestelde uitgavenposten en 'nationale geldenveloppen'.
De brexit noopt echter tot verandering, al is het alleen al omdat het vertrek van Groot-Brittannië een gat in de begroting slaat van circa 10 miljard euro per jaar. Daarnaast willen de lidstaten dat de EU de instroom van migranten beperkt (controle van de buitengrenzen, opvang van migranten buiten Europa, ontwikkelingshulp), de strijd tegen terroristen opvoert en ijvert voor een duurzamer en socialer Europa. "Europese belastingbetalers verwachten een helder en begrijpelijk EU-budget dat het meest uit elke euro haalt", schrijft de Commissie in haar nota.
Nooit verlegen om ideeën legt de Commissie een palet met gewaagde en minder gewaagde voorstellen op tafel. Waarom niet de landbouwsubsidies verlagen en beperken tot de kleinste en armste boeren, stelt de Commissie. Laat de lidstaten zelf maar het inkomen van hun boeren ondersteunen als ze dat nodig vinden. Waarom wordt het verkrijgen van EU-subsidies niet gekoppeld aan het nakomen van afspraken over hervormingen, asielquota en respect voor de rechtsstaat?
Geld dat zo vrijkomt, kan worden ingezet voor het migratiebeleid. Voorkomen dat economische migranten de oversteek naar Europa wagen betekent investeren in de Afrikaanse landen en dat kost veel geld. De opvang in veilig geachte landen buiten Europa ook. Zo kreeg alleen Turkije al 6 miljard euro toegezegd voor betere centra voor de Syrische vluchtelingen.
Wil de EU serieus werk maken van haar belofte over duurzame groei en innovatie, dan is een Europees Fond voor Durfkapitaal een mogelijkheid. En geven de leiders handen en voeten aan hun belofte vorige week om de EU op te tuigen als militaire macht met een Europees Defensiefonds?
Nieuwe bronnen
Om het nieuwe te financieren zonder het oude beleid rücksichtslos overboord te zetten, zijn nieuwe financieringsbronnen noodzakelijk. Niet langer het budget vullen met directe bijdragen van de lidstaten maar via Europese belastingen op bedrijfswinsten, de CO2-uitstoot, brandstof of financiële transacties.
Dat maakt misschien ook een eind aan het eeuwige geruzie over de nettobijdrage van landen aan de EU. En is het niet handiger de meerjarenbegroting tot vijf jaar te beperken, zodat die gelijk oploopt met het mandaat van de Commissie en het Europees Parlement?
"Ingrijpende keuzes zijn onvermijdelijk", schrijft de Commissie. Keuzes die de Europese regeringsleiders eensgezind (iedere premier heeft een veto) moeten maken. Eerdere pogingen het EU-budget grondig te hervormen, strandden omwille van de 'financiële vrede' (lees: status quo) tussen de lidstaten. Maar toen was er nog geen brexit.