Welke invloed heeft de ramadan op de gezondheid?

Vanavond, in de praktijk dus vanaf zaterdagmorgen, begint de ramadan, die dit jaar zal duren tot zaterdagavond 24 juni. Miljoenen moslims over de hele wereld zullen van zonsopgang tot zonsondergang zich onthouden van eten, drinken, tabak en seks, en na zonsondergang, meestal gezamenlijk, vaak uitgebreid eten, en dan nog eens ontbijten, kort voor zonsopgang. Sommige deelnemers aan de ramadan eten ook nog eens voor ze gaan slapen.

Het staat vast dat die omschakeling een grote invloed heeft op het metabolisme, de stofwisseling van mensen, en blijkbaar heeft ze psychosomatische effecten, invloed op het humeur en dergelijke. Een duidelijke invloed op de lichamelijke gesteldheid van mensen lijkt er niet te zijn, en verschillende studies laten verschillende resultaten zien.

Dat hoeft ook niet te verwonderen want de ramadan is wel een zeer aparte manier van vasten, en moslim eten veel tijdens de ramadan. Bovendien is de islamitische Hijra-kalender een maankalender, waardoor het islamitische jaar elk jaar 11 dagen vroeger begint. Daardoor kan de ramadan in elk seizoen van het jaar vallen, in een cyclus van 33 jaar, en dat maakt uiteraard een enorm verschil wat de lengte van de dagen en de nachten betreft.

Morgen is het in Brussel iets meer dan 16 uur licht, in december is dat iets minder dan 8 uur. En ook de breedtegraad speelt een rol: op de evenaar zijn dag en nacht vrijwel even lang, in de poolgebieden duurt de dag in de zomer wel 22 uur, meteen de reden waarom moslims in die streken zich mogen richten op de dag- en nachturen van Mekka en Medina, of op die van de meest nabijgelegen gematigde streek.

Uiteraard maakt het een groot verschil of men 8 of 16 uur lang vast, en of men in de warme zomer of in de koude winter niet drinkt overdag. Daarnaast vormen moslims een grote en gevarieerde populatie, met aanzienlijke culturele verschillen en verschillen in dieet, zowel voor als tijdens de ramadan.

Tenslotte speelt ook het feit dat moslims niet mogen roken tijdens de dag een rol, bij de rokers uiteraard, en ook dat men doorgaans overdag geen geneesmiddelen tot zich neemt, is van invloed. Dat alles maakt dat verschillende studies verschillende resultaten geven, en dat er geen al te duidelijk beeld verschijnt over wat de ramadan nu met iemands lichaam doet.

De plotse omschakeling van overdag eten naar 's nachts, heeft uiteraard een grote invloed op het slaappatroon.

Moslims in België die het vasten volgen, gaan gemiddeld later slapen in de ramadan dan normaal, wel zo'n 90 minuten, en worden tijdens de eerste helft van de ramadan 73 minuten later wakker, en in de tweede helft 136 minuten volgens een studie van de KU Leuven. Toch slapen ze in de eerste helft ongeveer even veel als normaal, en in de tweede helft ruim een halfuur minder. Dat wordt verklaard door het feit dat de meeste deelnemers aan de ramadan in de eerste helft niet, maar in de tweede helft wel opstaan om te ontbijten voor zonsopgang.

Ons lichaam gebruikt glucose, een suiker, om energie op te wekken, en gedurende het vasten gebruikt het lichaam eerst al de aanwezige glucose. Bij het verteren van ons eten, wordt glucose vrijgegeven in het bloed, en de rest wordt opgeslagen als glycogeen, spiersuiker. Als we niet eten, wordt de glycogeen-reserve aangesproken en opgebruikt, en daarna worden de vetreserves afgebroken en omgezet. Dat is het moment waarop men gewicht begint te verliezen, maar het is weinig waarschijnlijk dat dit al optreedt in de 12 uur die het vasten gemiddeld duurt.

Wat wel veel voorkomt, zijn psychosomatische verschijnselen: veel mensen voelen zich zonder regelmatig eten overdag futloos, en het verstoorde slaappatroon, dehydratatie - uitdroging - overdag en de kortere nachtrust maken dat veel mensen zich slaperig voelen, moe, veranderingen in hun humeur ondergaan, minder geconcentreerd zijn en sneller geïrriteerd raken, zo blijkt uit verschillende studies. Al kan die geïrriteerdheid uiteraard ook in sommige gevallen verband houden met het stoppen met roken overdag.

Een beperkte studie van de KU Leuven van enkele jaren geleden vond wel dat de deelnemers zich vaak moe voelden, maar dat er daarentegen een positieve invloed was op de concentratie, de oog-handcoördinatie en het kortetermijngeheugen. Een studie bij atleten van de Britse Liverpool John Moores University kwam dan weer tot de conclusie dat de schommelingen in het metabolisme, waarbij men in de ramadan 's nachts energie inneemt, op een ogenblik waarop men normaal op een laag pitje staat, de biologische klok verstoren, en dat de prestaties van de atleten ernstig achteruitgingen naarmate de vastenmaand vorderde.

Een veel geciteerd probleem bij het vasten in de ramadan is het vaker voorkomen van hoofdpijn.

Bij een studie bij ziekenhuispersoneel in Saudi-Arabië bleken niet minder dan 41 procent van de mensen die deelnamen aan de vasten, last te hebben van hoofdpijn, tegenover slechts 8 procent bij het personeel dat niet vastte. Naarmate de vasten voortduurde, nam de frequentie van de hoofdpijn toe, en in de meerderheid van de gevallen kreeg de hoofdpijn de diagnose "spanningshoofdpijn".

Bij een studie in Israël kreeg 39 procent van het ziekenhuispersoneel dat vastte af te rekenen met hoofdpijn, tegenover 7 procent van het personeel dat niet vastte.

Als oorzaken werden gebrek aan slaap, hypoglykemie - een tekort aan bloedsuiker-, uitdroging, ontwenningsverschijnselen van cafeïne en vooral het vasten op zich genoemd.   

In de spoeddienst van een Brits ziekenhuis werden tijdens de ramadan meer moslims opgenomen dan in een vergelijkbare periode voor en na de vastenperiode, zo blijkt uit een onderzoek. Dat houdt mogelijk verband met de toegenomen vermoeidheid en slaperigheid en de verminderde concentratie, die veel deelnemers aan de ramadan vermelden.

En uit een onderzoek naar gewonden bij verkeersongevallen in de Verenigde Arabische Emiraten bleek dat er meer gewonden opgenomen werden tijdens de ramadan dan in alle andere maanden van het jaar.

Een ander gevolg van de ramadan is dat sommige mensen die een geneesmiddel nemen of een dieet volgen, dit tijdens de ramadan niet meer doen, of op een andere manier.

Uit een studie in Turkije bleek dat 10 procent van de patiënten tijdens de ramadan stopten met het innemen van hun medicijn(en), en dat 19 procent stopte met zijn of haar dieet.

In een studie van Aziatische moslims bleken bijna de helft van de deelnemers hun medicijnen niet meer zoals gewoonlijk in te nemen, en dat ook bijna de helft minstens een dosis gemist had. Tien procent nam hun medicijnen op een ander tijdstip in, en vijf procent nam al zijn medicijnen in een enkele dosis bij het breken van de vasten 's avonds. Bij sommige geneesmiddelen en sommige diëten kan dat tot problemen leiden.

Over de echte, lichamelijke gevolgen van de ramadan valt in feite niet veel te zeggen, aangezien verschillende onderzoeken elkaar tegenspreken.

Vast staat wel dat moslims die deelnemen aan de ramadan, veel consumeren in die periode, en een grotere variëteit aan gerechten eten dan tijdens de rest van het jaar. De verkoop van halal-voedsel boomt dan ook tijdens deze periode. Ook staat het vast dat er meer zoetigheden gegeten worden, en meer zoete dranken gedronken worden dan in de rest van het jaar. Voor de rest staat er niet veel vast.

Uit een overzicht van verschillende studies blijkt dat vier studies zeggen dat het aantal calorieën dat mensen tijdens de ramadan innemen, gelijk blijft aan het aantal voor en na de ramadan, volgens twee studies stijgt het, en volgens één studie was het gestegen tegen dag 14 van de ramadan, maar opnieuw gelijk op dag 28.

Volgens de meeste studies worden er tijdens de ramadan minder koolhydraten gegeten - granen, brood, pasta en dergelijke - en meer vlees en meer vet, andere studies zien geen verschil.

Het mag dan ook niet verwonderen dat de invloed van de ramadan op de BMI - de body mass index, de verhouding tussen gewicht en lengte -, een zelfde verward beeld geeft in het overzicht van de verschillende studies. Volgens zeven studies bleef de BMI gelijk, volgens vijf studies daalde hij licht en verloren de deelnemers aan de vasten dus gewicht, volgens één studie daalde de BMI bij mannen en steeg hij bij vrouwen.

Uit een andere studie bleek dat Saudische deelnemers aan de ramadan iets zwaarder werden, Indische daarentegen verloren een beetje gewicht.

Zelfde beeld bij de triglyceriden of triglycerolen - een soort van vet in het bloed -, en de glucose in het bloed: volgens de meeste studies is er geen verschil, volgens een kleiner aantal studies is er een lichte daling, volgens één studie is er een toename bij dikkere vrouwen en geen verschil bij magere vrouwen.

De inname van vitaminen en mineralen blijkt niet te verschillen tijdens of buiten de ramadan, daarover is men het eens, de inname van zout en vezels zou ofwel licht dalen, ofwel gelijk blijven.

Duidelijk is in elk geval dat de lichamelijke gevolgen van het vasten tijdens de ramadan eerder beperkt zijn, en als ze er al zijn, ongetwijfeld snel verdwijnen na de vastenperiode.