Rotjeugd in de Bijlmer
‘Wees onzichtbaar’ van Murat Isik (1977) is een klassieke ontwikkelingsroman over een jongeman die zich van de ketenen uit zijn jeugd bevrijdt. Ook is het een epos over de Bijlmer, waar Metin Mutlu, ongetwijfeld een literair alter ego voor Murat Isik zelf, in de jaren tachtig van de vorige eeuw opgroeit.
Als Metin vanuit Duitsland met zijn moeder en zusje wordt herenigd met zijn vader Harun in Nederland, heeft nog niemand een idee wat hun te wachten staat. Het wordt algauw duidelijk: vader Harun is een regelrechte tiran die zijn gezin terroriseert; en hun nieuwe woonplaats de Bijlmer, ooit een idealistisch project, is vervallen tot een naargeestig ghetto van kansarmen en junks. Dat is het decor waarin de introverte en vredelievende Metin opgroeit.
Ze worden beide breeduit geschilderd, de onmogelijke en onverbetelijke vader en de verloederde nieuwbouwwijk. ‘Wees onzichtbaar’ is een kleurrijke vertelling over misère en tegenslag, waarbij de schrijver zich niet heeft ingehouden. Gelukkig maar dat hij geen literaire hoogstandjes in zijn hoofd heeft gehaald, want het levensverhaal van zijn Metin is meeslepend genoeg, en ik denk dat al te hoge stilistische of structurele ambities het verhaal alleen maar schade hadden berokkend.
'Schoonmaker'
Karakteristiek is de literatuurlijst die Metin aan het eind van zijn middelbare schooltijd overlegt: het pretentieuze, ‘kille’ verhaal ‘De diamant’ van Harry Mulisch vindt hij een misbaksel, de meeslepende roman ‘De verloren kinderen’ van Hayes en Lazzarino leest hij daarentegen voor zijn plezier. Daar hoort Isik dus thuis: bij de meeslepende vertellers.
In zo’n honderd hoofdstukjes, die evenzovele scènes vertegenwoordigen, zet Isik de wereld van Metin neer. De vreselijke vader, een communist die het gelijk aan zijn kant meent te hebben en die het hele gezin zijn wil probeert op te leggen, zonder enige empathie of gevoel voor verhoudingen. De middelbare school met zijn klas als ‘verdorven kudde’.
Ik ken geen roman van deze generatie schrijvers waarin zo de tijd wordt genomen om alles in detail neer te zetten
Daar wordt Metin, bijgenaamd ‘schoonmaker’ vanwege z’n Turkse wortels (alhoewel hij eigenlijk van Perzische afkomst is) gepest, tot er eindelijk een geestverwant, Kaya, naast hem komt zitten. De Bijlmer met z’n bonte maar armetierige bewoners, enerzijds de idealistische meneer Rolf, wonend in een vies volgestouwd huis, anderzijds de junks waar Metin een danige angst voor ontwikkelt. Zowel voorgrond als decor verraadt de nodige ellende, door de timide Metin dapper doorstaan.
Zijn (of eigenlijk Isiks) rustige, niet aflatende manier van vertellen neemt je geheel voor hem in. De tientallen scènes waarin vader Harun door het lint gaat, of die waarin Metins aartsvijand Dino hem en anderen bedreigt, zouden in elke andere roman te veel van het goede zijn, maar hier bouwen ze mee aan het beeld van de jongeman in wie langzaam het zelfbewustzijn en de eigenwaarde groeien, tegen alle verdrukking in. Ik ken geen roman van deze generatie schrijvers waarin zo de tijd wordt genomen om alles in detail neer te zetten, tot de grappige hebbelijkheid om merknamen te noemen aan toe.
Tekst loopt door onder afbeelding.
Tegenslag
Zo krijgen we te horen dat Metin de deodorant ‘Joop, homme’ gebruikt om indruk op een meisje te maken. Dat ze met de Lada naar de Boni of de C1000 rijden, dat hij naar tv-serie Twin Peaks kijkt en naar Rocky Tuhuteru bij Langs de Lijn luistert. Het zorgt ervoor dat je als lezer op de voorste rij zit, met je neus boven op het verhaal en op de tijdgeest van de late jaren tachtig, begin jaren negentig.
Zo voelt het ook haast als een ontroerende opluchting dat hoofdpersoon Metin bij alle agressie en tegenslag toch ook momenten van geluk kent, bijvoorbeeld als zijn vader een doodenkele keer een goeie bui heeft of wanneer de ‘stralende aanwezigheid’ van Kaya zijn bestaan komt verlichten.
Het is Isiks trage, geduldige manier van schrijven die ‘Wees onzichtbaar’ zijn eigen glans geeft
Met op de achtergrond steeds maar dat groezelige lot van de Bijlmer, inclusief Bijlmerramp die er op een onvoorspelbare manier voor zorgt dat vijand Dino van school wordt gestuurd en zelfs achter de tralies belandt. Ook vader Harun ruimt ten slotte het veld, tot opluchting van zijn zoon.
Heel, heel langzaam, haast als groeiend gras, werpt Metin zijn ketenen af. Het is Isiks trage, geduldige manier van schrijven over iets wat in de werkelijkheid ook de nodige tijd kost, die ‘Wees onzichtbaar’ zijn eigen glans geeft. Het boek deed mij, ondanks het aanzienlijke verschil in milieu en decor, sterk denken aan de roman ‘Of Human Bondage’ van Somerset Maugham, waarin de auteur ook zijn eigen ontwikkeling van gekneusde jongeman tot evenwichtige volwassene beschrijft.
Tekst loopt door onder afbeelding.
Feelgood-roman
Zonder een uitgesproken feelgood-roman te zijn, geeft Isik je toch het gevoel dat er ondanks de fiasco’s in het bestaan iets te halen valt voor wie zijn eigen weg weet te vinden. In dat opzicht zit er ook wel een verborgen boodschap in dit boek, die de reconstructie van een moeizame jeugd is maar die de oningewijde lezer ook een ongeëvenaard intieme blik in het leven van een allochtoon gezin en van de multiculturele samenleving geeft in de jaren tachtig en negentig, van vóórdat even later alles benoemd en geproblematiseerd zou worden.
Het is een hele pil maar het leest als een trein dankzij de onpretentieuze maar soepele pen van rasverteller Isik
Ik vond de Turkse aanwezigheid in de Nederlandse literatuur tot nu toe wat armelijk, zeker als je het vergelijkt met die van Marokkaanse schrijvers(Abdelkader Benali, Hafid Bouazza, Mustafa Stitou), Iraanse (Kader Abollah) of Iraakse (Rodaan al Galidi); maar Murat Isik maakt met deze epische ‘coming of age’- annex grotestadsroman in één keer veel goed.
Het is een hele pil maar het leest als een trein dankzij de onpretentieuze maar soepele pen van rasverteller Isik die het goudmijntje van zijn ongelukkige jeugd precies in de kern heeft aangeboord. Ik verwacht er nog heel veel meer van.
Murat Isik - Wees onzichtbaar
Ambo Anthos; 600 blz. € 24,99