Direct naar artikelinhoud

President Duda veroorzaakt met veto politieke aardschok in Polen

De aankondiging, maandagmorgen op de Poolse tv, kwam als een kleine politieke aardschok: president Andrzej Duda verklaarde dat hij twee van de drie omstreden wetten op zijn bureau niet ging ondertekenen. Hij gebruikte zijn vetorecht. 'Ik wil deze situatie niet voortzetten, omdat ze tot diepe verdeeldheid leidt in de samenleving', sprak Duda. 'Ik sta achter deze hervorming, maar het moet verstandig gebeuren.'

De Poolse president Andrzej Duda kondigt aan dat hij zijn vetorecht inzet tegen twee omstreden weten.Beeld afp

Een opvallende move (zie kader onderaan), want daarmee ging de president rechtstreeks in tegen de lijn van Recht en Rechtvaardigheid (PiS), de rechts-nationalistische regeringspartij die hem naar voren schoof voor het presidentschap.

Partijlid is Duda (45) niet meer - een president behoort in Polen boven de partijen te staan - maar PiS kon vrijwel altijd op hem rekenen. Bekend is de grap van partijleider Jaroslaw Kaczynski die zijn kat aan Duda geeft, en hem tot zijn verbazing terugkrijgt met een handtekening erop. Ook nu zou hij blindelings tekenen, dachten oppositie en regering. Wat heeft hem bewogen?

Verbazing alom

Een deel van het antwoord gaf Duda maandag zelf. Hij verklaarde dat de hervorming van het Hooggerechtshof hem te ver ging, omdat minister van Justitie Zbigniew Ziobro (tevens de hoogste aanklager in Polen) teveel macht zou krijgen. Duda haalde Zofia Romaszewska (76) aan, in de jaren tachtig een belangrijke anticommunistische dissident en tegenwoordig een graag geziene gast in PiS-kringen. 'Ik heb in een land gewoond waar de procureur-generaal ongelooflijk sterk was en vrijwel alles kon doen wat hij wilde', had Romaszewska tegen de president gezegd. 'Naar zo'n staat wil ik niet terugkeren.'

Verbazing alom in PiS-kringen, bij wie vooral dit citaat hard moet zijn aangekomen. De partij zegt de revolutie van 1989 te willen voltooien door af te rekenen met 'communistische rechters', maar krijgt de bal nu teruggekaatst.

Demonstranten in Warschau beelden partijleider Jaroslaw Kaczynski uit met premier Beata Szydlo (L) en president Andrzej Duda (R) als zijn poppen, 6 mei 2017.Beeld afp

Op de achtergrond speelt een machtsconflict tussen Duda en partijleider Kaczynski. Laatstgenoemde schoof Duda eind 2014 naar voren als presidentskandidaat. Duda was op dat moment een grijze muis in het Europarlement, een nobody in Warschau. Dankzij zijn frisse uitstraling en de algehele vermoeidheid na acht jaar Burgerplatform (nu in de oppositie) won hij toch de verkiezingen. De invloed van Kaczynski op zijn protegé bleef daarna sterk. Niemand dichtte Duda eigen opvattingen toe.

Nu begint Duda zich echter te profileren. Vorige week kwam hij onverwacht met eisen over de wet op de KRS (de Poolse raad voor de rechtspraak), die morrend werden ingewilligd. Een paar weken terug sprak hij ook al een veto uit, toen over een vrij onbenullige wet. Het signaal dat hij afgeeft: ik ben onafhankelijker dan Kaczynski wil doen geloven. Nobelprijswinnaar en oud-president Lech Walesa prees Duda's besluit als 'zwaar en moedig', en voegde eraan toe dat die 'zich steeds meer als een president' begint te gedragen.

Het signaal dat Duda afgeeft: ik ben onafhankelijker dan Kaczynski wil doen geloven

Luide protesten

De mogelijkheid bestaat dat Duda zich heeft laten overtuigen door het luide protest in binnen- en buitenland. Een klein jaar geleden annuleerde de regering al eens een strenge anti-abortuswet, geschrokken van de honderdduizenden demonstranten in Warschau. Ditmaal gingen Polen in honderden steden en dorpen de straat op. Het Amerikaanse ministerie voor Buitenlandse Zaken waarschuwde dat de wetten de 'rechterlijke onafhankelijkheid' in gevaar brachten.

De derde wet op Duda's bureau zal hij wel ondertekenen. Ziobro (justitie) krijgt daarmee de bevoegdheid om voorzitters van rechtbanken naar believen te ontslaan, ook al staat de Poolse grondwet dat niet toe. Duda zei twee maanden de tijd te willen nemen om in overleg met experts de andere twee wetten zo te wijzigen 'dat ze voor iedereen aanvaardbaar zijn'. Aangezien Lagerhuis en senaat tot midden september op zomerreces zijn, kan hij nu het initiatief naar zich toetrekken.

Mensen demonstreren bij het presidentiële paleis in Warschau tegen de omstreden wetten.Beeld afp

Eurocommissaris Timmermans had erop aangedrongen de wetten te schrappen. Voor een deel is die eis nu ingewilligd, maar voor Brussel zijn de zorgen over de rechtsstaat niet voorbij. Eerst zal de Europese Commissie afwachten of Duda's nieuwe voorstellen in lijn zijn met de Europese normen en de Poolse grondwet.

'Dit is een beetje een verrassing', reageerde een adviseur van Kaczynski met gevoel voor understatement. Er is een geitenpaadje: PiS kan een presidentieel veto met steun van minimaal 60 procent van het Lagerhuis wegstemmen. De parlementsvoorzitter moet de leden in dat geval terugroepen van vakantie. Een onrealistisch scenario, meent de PiS-adviseur. 'Het lijkt me niet slim om een oorlog tegen de president te ontketenen.'

Twitter bericht wordt geladen...

Een opvallende move

President Duda heeft maandag zijn veto uitgesproken over twee wetten die zowel de binnenlandse oppositie als de Europese Commissie een doorn in het oog waren. De eerste wet voorzag erin dat vrijwel alle rechters van het Hooggerechtshof per direct ontslagen en vervangen zouden worden. De tweede wet zou de greep van het parlement verstevigen op de KRS, de Poolse raad voor de rechtspraak.

'Ik feliciteer alle Polen. Dit is echt een groot succes', aldus parlementslid Katarzyna Lubnauer van oppositiepartij Nowoczesna ('Modern'). Vicepremier Mateusz Morawiecki (PiS) zei 'verrast en teleurgesteld' te zijn. Maandagmiddag volgde een overleg tussen Duda en premier Beata Szydlo.

Oppositieleden reageerden opgelucht, maar drongen er bij Duda op aan dat hij ook de derde wet op zijn bureau zou vetoën. 'De protesten moeten doorgaan, want ook die wet is gevaarlijk', aldus Burgerplatform-senator Bogdan Borusewicz. Velen speculeerden over de vraag of er sprake is van een breuk tussen Duda en Kaczynski. 'Kaczynski zal hem dit nooit vergeven', zei Mariusz Witczak (Burgerplatform) tegen The New York Times.

Lees meer over de omstreden wetten:

De rechters van het Constitutioneel Hof in Polen worden tegengewerkt door de populistische regering, zegt hun voorzitter. Andrzej Rzeplinski: 'Partijleider Kaczynski haat het idee van een onafhankelijke rechterlijke macht.' (+)

Jaroslaw Kaczynski is het brein achter de omstreden hervorming van de rechtspraak, maar zijn minister van Justitie is er het gezicht van. Zbigniew Ziobro is bezig zijn machtsbasis te vergroten, in de hoop de volgende premier te worden (+).