Neemt Europa de politieke afslag naar rechts?

Is de opmars van populistisch rechts in Europa onstuitbaar? De twee grootste politieke gebeurtenissen van dit jaar, de Brexit en de verkiezing van Trump, geven in ieder geval aan dat het politieke momentum bij deze stroming ligt. Marine Le Pen, de leider van het Franse Front National, noemde de uittreding van Groot-Brittannië uit de EU een 'eerste schot'. Met haar politieke geestverwant Geert Wilders stond zij vooraan in de rij Europese politici om Trump te feliciteren. 'Een teken van hoop' voor Frankrijk zag zij in diens overwinning, omdat 'mensen hun toekomst weer in eigen hand nemen'. PVV-leider Wilders voorspelde zelfs dat 'de politiek nooit meer hetzelfde zal zijn'.

Dit weekeinde komen de eerste indicaties of de overwinning van Trump daadwerkelijk meer Europese kiezers ertoe brengt hun ongenoegen te laten blijken. In Oostenrijk denkt FPÖ-voorman Norbert Hofer alsnog het presidentschap van zijn land in de wacht te kunnen slepen, mede dankzij de nieuwe president. 'Trump had ook politieke tegenwind en wist toch te winnen. Overal waar de elites afstand nemen van het volk, daar verliezen zij', zo blikte hij in een debat hoopvol vooruit. Zijn tegenstander is de Groene-politicus Alexander Van der Bellen, op wie ook het centrum-rechtse establishment wonderlijk genoeg zijn hoop heeft gevestigd. Dit voorjaar won Van der Bellen nog nipt van Hofer met een voorsprong van 30 duizend stemmen. Maar de rechter verklaarde de verkiezingen ongeldig vanwege onregelmatigheden bij het stemmen per post.

Vandaar de nieuwe verkiezingsronde. Die lijkt nogmaals op een nek-aan-nek-race uit te lopen. Oostenrijkse verkiezingsexperts, wijs geworden door de gang van zaken tijdens de Brexit en in de VS, hoeden zich voor voorspellingen. Zij zeggen er rekening mee te houden dat de uitslag pas dinsdag bekend wordt. Wint Hofer, dan zal voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis van West-Europa een rechtse populist staatshoofd worden - een volgende mijlpaal, waar al nauwelijks meer verbaasd van wordt opgekeken.

Zo'n gelaten reactie valt ook te verwachten wanneer de Italiaanse premier Renzi eveneens dit weekeinde bij zijn staatkundige referendum een nederlaag lijdt. De laatste peilingen geven aan dat de hervormingen die hij aan zijn volk voorlegt, door de meeste Italianen worden afgewezen. Voor die 'no'-stem heeft zowel populistisch links als rechts campagne gevoerd. Vervroegde Italiaanse verkiezingen liggen dan in het verschiet. Datzelfde lot wacht Oostenrijk onder president Hofer ook vrijwel zeker.

In dat geval belooft 2017 een spectaculair Europees verkiezingsjaar te worden. Het rechtse populisme krijgt vijf serieuze kansen op succes. Na de verkiezingen in Nederland (maart), Frankrijk (april/mei), Duitsland (herfst) en mogelijk dus Italië en Oostenrijk zou het Europese politieke landschap over een jaar wel eens daadwerkelijk 'nooit meer hetzelfde' kunnen zijn.

Bepalend wordt of 'de Grote Revolte', zoals politicoloog Chris Bickerton het noemt, zich onverminderd doorzet. De Britse auteur van een boek over de Europese Unie, die verbonden is aan de universiteit van Cambridge, gaat daar wel van uit: 'De nabije toekomst ziet er nogal akelig uit.' In zijn ogen zou bij uitstek links met het antwoord moeten komen, nu de gegroeide ongelijkheid tussen burgers brandstof voor de revolte vormt. Inkomensverschillen zijn traditioneel een links thema, maar hij ziet 'na de afgelopen dertig jaar' geen linkse leiders die ermee aan de haal kunnen gaan: 'Europees links zal zichzelf eerst opnieuw moeten uitvinden, na decennialang met de agenda van liberaal rechts te hebben meegedaan. Daar heb je jaren voor nodig. De oplossing is dus traag, terwijl het probleem zich op de korte termijn voordoet'.

Ook cultuurhistoricus René Cuperus legt de bal bij 'Links-Progressief Nederland' dat, zo schreef hij deze week in zijn Volkskrant-column, 'nog vier maanden heeft om een list te bedenken'. Een onmogelijke opgave, zo lijkt het, gezien de door hem geconstateerde 'schreeuwende behoefte het establishment een boze middenvinger te tonen'. In Frankrijk, Duitsland en Nederland voorziet hij dan ook verkiezingen waarbij de strijd alleen nog maar zal gaan tussen centrum-rechts en populistisch rechts. Toch vallen bij het beeld van een populistisch rechtse golf die het Europese establishment van zijn sokken gaat blazen, wel kanttekeningen te plaatsen.

Kanttekening 1: andere thema's en 'gebeurtenissen'

Thema's als immigratie en ongelijkheid waar de stroming nu met zo veel succes munt uitslaat, zullen ook volgend jaar nog spelen. Maar de vraag is in welke mate. 'Nu wordt het debat nog gedomineerd door de thema's waarvan rechts-populistische partijen min of meer 'de eigenaar' zijn', zegt Matthijs Rooduijn, politiek socioloog aan de Universiteit Utrecht met populisme als specialisatie. 'Dat vertaalt zich in veel media-aandacht en vergroot hun kans op succes. Maar ik sluit niet uit dat andere thema's, zoals in Nederland de zorg, tijdens de verkiezingen belangrijk gaan worden.'

Anders gezegd: de tijd kan in het nadeel van rechtse populisten werken. Hun grote doorbraak in de peilingen beleefden zij, toen in 2015 de vluchtelingencrisis op haar hoogtepunt was en er grote aanslagen in Europa werden gepleegd. Inmiddels is de aandacht voor het onderwerp afgenomen vanwege de min of meer opgedroogde toestroom van vluchtelingen. Ook grote aanslagen hebben zich al enige tijd niet voorgedaan. Positief is verder dat het met het economisch herstel, zeker in Nederland, lang niet slecht gaat, zie de dalende werkloosheid en toenemende groei.

De voedingsbodem voor het rechtse populisme lijkt daarmee weg te vallen. Maar in de peilingen is dat nog niet terug te zien. In de ogen van Rooduijn houdt dat met de omvang van de partijen verband: 'Eerst ging er veel aandacht uit naar de onderwerpen waarmee deze partijen succes hebben. Inmiddels zijn ze zo groot geworden dat ze zelf het nieuws zijn geworden. Dat genereert ook weer extra aandacht voor de issues waar ze zich sterk voor maken.'

Voor populistisch rechts is het van levensbelang het vuurtje van de vluchtelingenkwestie brandend te houden. Dat was duidelijk te zien tijdens de net gehouden debatten in Oostenrijk, waarin de FPÖ zich onderscheidde door Merkel als 'de gevaarlijkste vrouw van Europa' af te schilderen. Hofer noemde haar 'Wir schaffen das' van vorig jaar 'een kapitale fout', in zijn laatste tv-debat met Van der Bellen. Hij kan er succes mee hebben, maar blijft dit thema Europese kiezers volgend jaar nog evenveel interesseren. Nieuwe vluchtelingen, nieuwe aanslagen - rechtse populisten zouden er baat bij kunnen hebben. Omgekeerd: blunders van geestverwant Trump, ook bepaald niet uit te sluiten, kunnen kiezers van een proteststem afhouden. Kortom: onvoorziene gebeurtenissen gaan de Europese uitslagen in een nog niet te voorspellen richting beïnvloeden.

Kanttekening 2: geen echte doorbraak

Mogelijk weten Europese middenpartijen het nog redelijk droog te houden, ook al worden er enkele eclatante successen door rechts-populistische partijen geboekt. In Nederland kan de PVV historisch hoog eindigen en de peilingen wijzen daar op, maar de vertaling naar regeringsmacht zal niet meevallen. Duitsland zal geschokt reageren, wanneer 'extreem-rechts', zoals Alternative für Deutschland (AfD) nogal eens wordt aangeduid, doordringt tot de vergaderzaal van de Bundestag. Sterker, die gebeurtenis zal het gehele Europese establishment zwaar vallen. Maar de kans dat dit AfD-succes zich laat vertalen in regeringsdeelname is klein. Zelfs als het zover komt, zal het niet als grootste partij zijn en dwingt coalitievorming tot water bij de wijn.

De Brit Bickerton kijkt vooral gespannen naar Frankrijk, waar vermoedelijk de belangrijkste verkiezingen van 2017 gaan plaatsvinden. In de tweede ronde doet vrijwel zeker een kandidaat mee, Le Pen, die het land zowel uit de EU als de euro wil loodsen. 'Maar ik sluit niet uit dat het Franse establishment toch overeind weet te blijven', zegt Bickerton, zinspelend op winst van de rechtse kandidaat Fillon in de tweede ronde. Die zou het kunnen gaan redden dankzij links, dat met een wasknijper op de neus op hem zal stemmen. 'Je kunt dan een zucht van verlichting in Europa verwachten. Ook al zijn de onderliggende problemen bepaald niet weg.' Dergelijk tactisch stemgedrag kan populistisch rechts buiten de deur houden. 'Maar het leidt wel tot zwakkere regeringen en dus nog meer ruimte voor populistisch rechts.'Dat zou het voorland van de Nederlandse politiek kunnen zijn, wanneer de PVV de grootste wordt, maar een weinig stabiele vier- of vijfpartijencoalitie moet gaan regeren.

Kanttekening 3: weinig bestuurlijke kracht

Dringt een rechts-populistische partij tot het pluche door dan staat de impact op de koers van een land nog te bezien. In Nederland is de eerste herinnering (LPF, regeringsdeelname 2002-2003) er een van bestuurlijke chaos, terwijl het tweede experiment (PVV, gedoogconstructie 2010-'12) door alle betrokkenen als een mislukking is ervaren; ook door de PVV zelf die zijn aanhang na de kabinetsval danig zag slinken. Het tegenvoorbeeld is de Zwitserse SVP, de grootste partij van het land én al jaren belangrijk in de regering. Tot grote ongelukken heeft dat niet geleid. De partij onderscheidt zich af en toe met rabiate standpunten over vreemdelingen, maar is verder toch grotendeels in het Zwitserse politieke landschap ingebed. Iets soortgelijks kan worden gezegd van de voormalige protestpartij Forza Italia (tegenwoordig: PdL), opgericht door zakenman Silvio Berlusconi in 1993.

'Van protestpartijen is bekend dat zij van karakter veranderen wanneer zij eenmaal macht gaan uitoefenen', zegt Bickerton. Om er onmiddellijk aan toe te voegen: 'Maar het gevaar is vooral de invloed van hun ideeën, namelijk dat het onacceptabele acceptabel wordt'. Zijn Nederlandse collega Rooduijn benadrukt ook die invloed op de ideeënvorming: 'Kijk maar naar hoe bij de VVD eerst Zijlstra en daarna Rutte over integratie taal zijn gaan bezigen die primair is bedoeld om de PVV de wind uit de zeilen te nemen. Dat zie je ook in andere landen. Alle middenpartijen, inclusief de sociaal-democraten, zijn geneigd daaraan mee te doen.' Voor Bickerton is het restrictieve Europese vluchtelingenbeleid het meest duidelijke voorbeeld van hoe het 'onacceptabele acceptabel' wordt. Brits droog merkt hij daarover op: 'Het lijkt wel alsof de Europese Commissie tegenwoordig op dit vlak door een populistisch rechtse partij wordt geleid.'