Archiefhoekje (25)

BRIEFHOOFDEN

In de briefhoofden-tentoonstelling 'Bedrijvig Eeklo' waren de afgelopen maand zo'n driehonderd stuks te zien, in hoofdzaak afkomstig uit het Eeklose Stadsarchief.
Dat was maar een greep uit de vele duizenden stuks die het rijk is.
Ze zitten wel verdeeld over de meest uiteenlopende collecties:
inkomende briefwisseling uiteraard, maar ook o.a. bewijsstukken bij de rekeningen, gemeenteraadsdossiers, belastingen en oorlogsdocumenten.

Op een paar artikels van wijlen Erik De Smet in 'De Eeklose Dobbelgebakkene' na is er nooit veel aandacht aan besteed.
Ten onrechte, want zij kunnen heel wat nuttige informatie verschaffen.

De trouwe lezer van deze rubriek weet inmiddels al dat het met de registratie van de bewoning in Eeklo treurig gesteld is.
Huisnummers werden maar in de jaren 1890 de regel, en nadien werden ze ook nog herhaaldelijk aangepast.
Naar de activiteiten op de verschillende percelen is het dikwijls raden.
De tellingen vermelden wel een beroep, maar het is nog de vraag of dat op het woonadres werd uitgeoefend.
De ambtenaren schreven ook gewillig neer wat de aangever opgaf: zo noemde een hersteller van (brom)fietsen zich wel eens graag garagehouder.
Ten slotte kan ook de vooroorlogse taal parten spelen. Het zal wel niet voor iedereen duidelijk zijn dat een Eeklose huurhouder transporten verzorgde.
De dikwijls overvloedig gedetailleerde briefhoofden brengen dan duidelijkheid.

Ook op het gebied van huisnamen zijn de briefhoofden onmisbaar.
De stedelijke administratie maakte immers nooit gebruik van namen van handelszaken: de identiteit van de belasting betalende inwoner was veel belangrijker.
Pittoreske opschriften als 'De Roode Hand', 'In den Ossekop', 'De gouden bol', 'In de schaar'
zijn inmiddels uit het stadsbeeld verdwenen, maar bewaard in de facturen en brieven van de uitbaters.

Niet te verwaarlozen is ook het esthetische aspect: vooral vóór W.O. I waren briefhoofden dikwijls juweeltjes van sierkunst.
Dat de afgebeelde gevels meestal flink gevleid waren, moet er dan wel worden bijgenomen.

De informatie ligt wel niet altijd gewoon te grabbel.
Veel briefhoofden vermelden van de eigenaar/uitbater alleen de initiaal van de voornaam, wat bij namen als De Baets en Goethals voor flink puzzelwerk zorgt.
En dan hebben we het nog niet over het frequente gebruik van de tweede voornaam.
Zo zochten de samenstellers van de tentoonstelling een paar uur naar een Lionel Verbiest, die eigenlijk Hendrik bleek te heten …

(Freddy Pille)

Archiefhoekje

VAN QUOTEBOEK TOT LANDBOEK

Het Eeklose Stadsarchief beschikt al ruim een decennium over een benijdenswaardige reeks heruitgaven van de oude landboeken,
die in de digitale versie ook op zoektermen kunnen werken.
In 2006 zette wijlen Erik De Smet een belangrijke stap naar de voltooiing door de uitgave van het Franse landboek (1796-98).
Sindsdien is het Hollandse landboek nog het enige hiaat in de reeks, die afgerond wordt met de Popp-legger en het moderne kadaster.

Maar in feite klopt het plaatje niet. Zowel van de Franse als van de Hollandse periode zit in het archief alleen een quoteboek.
Een quoteboek is eigenlijk niet meer dan een (min of meer alfabetische) lijst van de grondeigenaars,
met achter hun naam telkens de betrokken percelen met hun oppervlakte en ligging.
In tegenstelling tot in het Ancien Regime worden dus geen pachters/gebruikers vermeld.

Dank zij de computertechniek kan zo’n quoteboek wel verbouwd worden tot een landboek:
het volstaat de genummerde percelen in de juiste numerieke volgorde te plaatsen.
Maar het lijkt te eenvoudig om waar te zijn.
Grote complicatie is dat zowel de Fransen als de Nederlanders een nieuwe percelenindeling hebben uitgewerkt.
De stukken grond staan worden dus niet meer behandeld in de bekende volgorde van vóór 1796.

Voor de Hollandse versie komen daar nog twee handicaps bij:
enerzijds zijn de roeden en gemeten vervangen door are en centiare, en anderzijds is de meettechniek ingrijpend gewijzigd.
In de oude landboekversies werden de openbare wegen gedeeltelijk meegeteld bij de aangrenzende percelen,
volgens een ingewikkelde regeling (tot in het midden van de weg, tot aan de schootkant, tot vijf voet buiten de gevel, enz …).
In het Hollandse quoteboek staan de “netto” oppervlakten zoals wij die nu nog kennen.

Dit verklaart waarom een “Hollands landboek” nog niet voor morgen is.
De eerste stap, het digitaliseren en ordenen van de gegevens, was de eenvoudigste.

De tweede, het doorgronden van het Hollandse sectiesysteem, is meteen de moeilijkste.
Als we er nog aan toevoegen dat tegenover het Franse landboek van 25 jaar voordien
negen van de tien percelen van eigenaar veranderd zijn,
is het beeld van de chaos ongeveer compleet.

Toch wordt de bewerking van de Nederlandse gegevens een prioriteit voor de komende jaren.
Het gesukkel met de overgang 1796-1830 duurt nu al een decennium, en is telkens weer een struikelblok in elke kavelgeschiedenis.

(Freddy Pille)