José van der Sman

Voordat de mens aan bod komt eerst even een lesje dierkunde. Of liever gezegd egelkunde, want de egel is een van de weinige diersoorten die in Nederland een echte winterslaap houden.

Dat gaat zo: in de herfst weet een egel dat er barre tijden gaan aanbreken; in de winter zal hij namelijk geen voedsel meer kunnen vinden. Een flinke noodvoorraad aanleggen, zoals andere dieren doen, is voor de egel geen optie, want die bederft. Naar andere streken trekken waar in de winter wél voedsel te vinden is, zal ook niet gaan, want daarvoor is de egel te traag. Bovendien is de kans groot dat hij onderweg wordt platgereden door een auto.

Winterslaap levert belangrijke gegevens op

Wegkruipen
Er zit voor een egel dus niks anders op dan wegkruipen in een hol en afwachten tot de lente aanbreekt. Dus gaat hij op zoek naar een geschikte schuilplaats. Hij maakt met behulp van mos en ander isolerend materiaal een stevig nest met een wand van 20 centimeter dik waar vrijwel niets doorheen kan dringen. Twee dagen voordat hij aan zijn winterslaap begint, eet de egel niets meer. Hij leegt zijn darmen grondig en kruipt onder de wol.

Eenmaal in slaap daalt zijn lichaamstemperatuur aan de oppervlakte tot 5 à 6 graden Celsius. Rond zijn hart blijft het echter 33 graden. Zijn hartslag gaat terug van 180 naar 9 slagen per minuut. Zijn ademhalingsfrequentie zakt van 45 naar 4 keer per minuut. Zijn afweersysteem stuurt extra witte bloedlichaampjes naar zijn darmen, om eventuele infecties in de kiem te smoren. Omdat zijn bloed veel langzamer wordt rondgepompt, maakt zijn lichaam extra heparine aan, een stof die de bloedstolling tegengaat. Bij wijze van voeding spreekt het lichaam de vetreserves aan. Na een paar maanden winterslaap wordt de egel fris en vrolijk, maar een heel stuk lichter wakker.

Maatregelen
De manier waarop de egel en andere dieren zichzelf gedurende de winterslaap in leven houden, is een onderwerp dat steeds meer medisch-wetenschappelijke onderzoekers fascineert. Vooral boeiend is hoe het lichaam een aantal maatregelen neemt dat het in staat stelt extreme omstandigheden te overleven.

Daar is misschien lering uit te trekken voor de mens, zo redeneren deze wetenschappers. Want als dezelfde beschermingsmechanismen bij een mens kunnen worden opgeroepen, dan maakt die misschien een betere kans om zware fysieke problemen te overwinnen. Dus wordt er de laatste tijd meer geïnvesteerd in onderzoek naar het fenomeen winterslaap.

Donororganen
Veel onderzoeken spitsen zich toe op het goed houden van donororganen. Een van de problemen bij orgaantransplantatie is namelijk dat organen die geen vers bloed meer krijgen al snel onbruikbaar worden. Dus is het interessant om te weten hoe de organen van dieren zichzelf tijdens de winterslaap goed houden. Die krijgen immers ook heel weinig vers bloed toegevoerd.

Er wordt al geëxperimenteerd met stoffen uit de organen van winterslapende dieren die van invloed lijken te zijn op het proces van orgaanbehoud. In een Amerikaans experiment kon de donorlong van een hond veel langer goed worden gehouden met behulp van zo’n stof dan met de traditionele conserveringsmethoden.

Beroerte
Ander onderzoek spitst zich toe op de behandeling van een beroerte. Als een hersenvat door een bloedprop geblokkeerd raakt, dan beginnen in de hersenen cellen af te sterven vanwege een gebrekkige bloedtoevoer.

Waarom kunnen de hersencellen van winterslapers dan wel met zo weinig bloed overleven? Er moet een stof zijn die de activiteit van die cellen op zo'n laag pitje zet dat ze met minder bloed toe kunnen. Als die stof wordt gevonden, dan is het misschien mogelijk om een medicijn te maken dat onmiddellijk kan worden toegediend bij mensen met een beroerte, zodat de hersenschade beperkt blijft.

Bloedtoevoer
Ook hevig bloedende patiënten zouden baat kunnen hebben bij meer kennis over hoe de lichaamscellen van winterslapers overleven zonder een normale bloedtoevoer. Want als dat geheim wordt ontdekt, dan is het denkbaar dat hevig bloedende patiënten voortaan niet meer in leven gehouden hoeven te worden met bloedtransfusies, maar een medicijn krijgen toegediend dat alle cellen in staat stelt een tijdlang met weinig bloed te overleven.

Verder kan onderzoek naar winterslaap leiden tot een oplossing voor botontkalking. Botten die niet worden gebruikt, ontkalken langzaam maar zeker. Dat is ook het geval bij dieren. Toch worden dieren die winterslaap houden aan het einde van een lange periode van totale inactiviteit met sterke botten wakker. Hoe doen die botten ?dat? Het antwoord op die vraag zou kunnen leiden tot medicijnen tegen botontkalking bij de mens.

Overgewicht
En tot slot is er natuurlijk het probleem van menselijk overgewicht, dat zou kunnen worden opgelost als iemand ontdekt welke stof of welk mechanisme in het lichaam van dieren in winterslaap ervoor zorgt dat de opgeslagen vetreserves geleidelijk worden aangesproken. Het zou een mooie oplossing zijn: net als een egel vijf maanden slapen en wakker worden in de lente met eenderde minder lichaamsgewicht.

Dat lange slapen is natuurlijk ook interessant. Bijvoorbeeld voor patiënten die lang moeten herstellen van (brand)wonden.
Bron: Elsevier