Willem van Oranje (1533-1584), ideoloog tijdens de Opstand tegen de Spanjaarden, leider in onzekere en levensgevaarlijke tijden, humanist te midden van religieuze fanitici, grondlegger van de latere Republiek, "Vader des Vaderlands". Dat zijn wel zo'n beetje de belangrijkste rollen waaraan Willem van Oranje de eerste plaats in deze top dertien heeft verdiend. Zonder zijn leiderschap waren de middelpuntvliegende krachten in de beginfase van de Opstand tegen Spanje waarschijnlijk te groot geweest en was er geen Nederlandse staat ontstaan, dus ook geen Gouden Eeuw. Willem kwam uit het Duitse adellijk geslacht Nassau, en werd geboren in slot Dillenburg. Op elfjarige leeftijd werd hij erfgenaam van het prinsdom Orange, een promotie voor de jonge Willem en voor Huis Nassau. Toen de keizer van het Duitse Rijk, Karel V, hem de mogelijkheid bood om page te worden aan zijn hof in Brussel kon de familie dat niet voorbij laten gaan, ook al moest Willem daarvoor wel katholiek worden. Het zou niet zijn laatste kerkelijke overstap zijn. Willem kreeg een uitstekende opvoeding, die hem tot een sociaal behendige hoveling maakte, maar ook tot een humanistische intellectueel. Iedereen prees zijn charme, het gemak waarmee hij mensen voor zich won. Als humanist had hij een ruime opvatting tegenover religie; volgens hem had God de mens geschapen met een vrije wil. Iemand omwille van zijn geloof levend verbranden kon voor hem niet met God worden verenigd. Keizer Karel nam hem op in de exclusieve Orde van het Gulden Vlies. Hij vertrouwde tal van lastige taken aan hem toe. Maar de keizer, opgebrand en vroeg oud, deed in 1555 afstand van de keizerstroon en deelde zijn grote rijk in twee delen: het oostelijk deel ging naar zijn broer Ferdinand, het andere naar zijn zoon Filips, die koning werd van Spanje, de zeventien Nederlandse gewesten, delen van Italië, grote delen van Zuid-Amerika en de Phillipijnen. Willem werd nu Filips vertrouwensman. Filips zag het als zijn taak om het Christendom te zuiveren van nieuwlichters, en liet in zijn domeinen de inquisitie ketters vervolgen. Dit stuitte op verzet in de lagere bevolkingsgroepen. Filips streefde ook naar beperking van de adellijke macht in de Nederlanden en parachuteerde kardinaal Granvelle in Brussel om dit te bewerkstelligen. Dit wekte vanzelfsprekend protest bij de hoge en lage adel. In de eerste tien jaar begon het langzaam maar zeker te gisten, en was Willem van Oranje de man rond wie het verzet in adellijke kringen zich concentreerde. Hij bleef rekenen op de redelijkheid van koning Filips en kwam pas langzaam tot de conclusie dat hij zich vergiste. Geleidelijk verschoof Oranjes positie steeds verder bij zijn koning vandaan. In 1564 hield hij een toespraak bij de Raad van State waarin hij onomwonden het Spaanse beleid afkeurde en zei: "Een koning heerst niet over de gewetens van zijn onderdanen". Maar vanaf 1566 werden de gebeurtenissen meegesleept door een dynamiek die buiten zijn controle lag. In dat jaar vond de Beeldenstorm plaats. Op dat moment waren er leden van de lage adel, zoals de heer van Brederode, die de wapens opnamen tegen de koning. Maar Brederode was een onbezonnen kerel, die niet beschikte over het geduld en het politieke vernuft dat nodig was om het op te nemen tegen het superieure Spanje. Willem had overleg met de heren van Egmond en Horne, die samen met hem de hoogste adel in de Nederlanden uitmaakte. Egmond en Horne vertrouwden op 's konings wijsheid en wilden niet meedoen met Oranjes opstand. Daarop week Oranje uit naar Dillenburg, dat werd omgetoverd tot het familie-hoofdkwartier voor de opstand. Nassause domeinen werden beleend en tafelzilver verkocht om een leger te financieren. De strijd die ontbrandde was een ongelijke. De Spanjaarden waren de beste vechters ter wereld. Oranje moest het generaalsvak nog leren, en zou er nooit goed in worden. Intussen was de hertog van Alva in de Nederlanden neergestreken om de Beeldenstormers te straffen en iedereen te leren dat met de koning in Spanje niet viel te spotten. Alva richtte een tribunaal op, de "bloedraad". Ruim duizend personen werden ter dood gebracht, onder wie Egmond en Horne. Brederode vluchtte het land uit en stierf kort daarop in ballingschap. Willem van Oranje ondernam een aantal aanvallen op de Nederlanden, maar die brachten Alva geen moment in het nauw. Wat uiteindelijk de opstand momentum verleende was een actie van de watergeuzen, een zooitje ongeregeld aangevoerd door de lage adel. In 1572 eisten zij in naam van de prins van Oranje het stadje Den Briel op. In rap tempo sloten steden zich aan, van Zeeland en Holland tot Friesland en Groningen. Al die tijd probeerde Oranje katholieken en calvinisten te behouden voor de strijd. Doel was dat de zeventien provincies als eenheid bij elkaar zouden blijven en dat men elkaars geloof respecteerde. Omdat hij wel merkte dat die boodschap het minst goed viel bij de calvinisten, werd hij in 1573 zelf calvinist. Daarmee koos hij ook voor de mensen die in die strijd alles te verliezen hadden. Zijn ideaal van eenheid leek binnen handbereik toen de Pacificatie van Gent werd gesloten. In 1577 moet hij gedacht hebben dat zijn doel bijna was bereikt toen hij in Brussel als een verlosser werd toegejuicht. Nooit zou hij zijn ideaal van tolerantie meer loslaten, ook niet toen calvinisten en katholieken rollend over straat gingen. Een ideaal waarvan hij wel afstand moest doen was de eenheid van de zeventien provincies. Onder de hertog van Parma waren de Spanjaarden hard bezig met het terugveroveren van de Zuidelijke Nederlanden. In het zuiden sloeg de oorlogsmoeheid toe. De Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht bezegelden het failliet van het staatkundige deel van Oranjes visie: noord en zuid-Nederland zouden onherroepelijk en onomkeerbaar van elkaar worden gescheiden. Met de Acte van Verlatinghe van 1581 maakten de Noordelijke Nederlanden zich los van de koning. Met de Acte, die onmiskenbaar Oranjes toonzetting had, verklaarden de Staten-Generaal dat vorsten er waren voor hun onderdanen en niet omgekeerd. Filips, op dat moment de machtigste vorst ter wereld, werd door de opstandelingen als incompetent en onbetrouwbaar aan de kant gezet. De Staten-Generaal kozen hiermee voor Oranje. Filips nam wraak door Oranje vogelvrij te verklaren: iedereen die hem wist te vermoorden werd rijkelijk beloond (en anders diens familie) en werd volledig vrij van zijn zonden verklaard. In 1584 schoot Balthasar Gerards de prins in Delft dood. Oranjes laatste woorden zouden zijn geweest: "O God, heb medelijden met mij en dit arme volk". Oranje was met zijn ruime blik op religieuze zaken zijn tijd ver vooruit geweest. Van een politiek zondagskind ontwikkelde hij zich tot een martelaar voor een ideaal. Hij vreesde dat met de scheiding tussen Zuid- en Noord-Nederland de Opstand nooit genoeg middelen zou hebben om de strijd voort te zetten. Paradoxaal gebeurde met het verlies van het zuiden het omgekeerde. De massale uittocht van ontwikkelde en rijke calvinisten uit het zuiden naar het noorden gaf een beslissende impuls tot de welig tierende burgersamenleving van de Nederlandse Republiek die geleerd had haar vrijheid op waarde te schatten.