"En Hij heeft jullie alles wat zich van Hem in de hemelen en op aarde bevindt ter beschikking gesteld.
Voorwaar, dat zijn toch duidelijke tekenen voor degenen die nadenken." 

de heilige Qur'aan, 45:13

Inleiding

De meeste West-Europese intellectuelen hebben erg veel moeite (gehad) met de bedenking dat de islamitische cultuur misschien wel eens meer heeft bijgedragen aan de ontwikkelingen in Europa dan men wil aannemen. De Islaam heeft met name de weg vrijgemaakt voor de Renaissance in Europa en hoewel de islamitische wereld in onze tijd altijd beschouwd wordt als een op zichzelf staand iets, iets "Oosters" en dus apart van Europa, het "Westen", was dat nog niet zo lang geleden heel anders. Westerse historici hebben op verschillende vlakken zoals kunst en wetenschappen en met name op het gebied van de geneeskunde de islamitische bijdragen ontkend. In het meest gunstige geval vertellen ze dat de moslims de Griekse traditie van de leergierigheid levend hebben gehouden en dat vervolgens hebben overgedragen aan Europa. De realiteit laat echter zien dat de moslims veel meer gedaan hebben dan alleen maar teksten uit het Grieks vertalen: moslimintellectuelen hielden zich bezig met kritische analyses, correcties en substantiële aanvullingen en uitbreidingen van de Griekse wetenschappen en filosofie. Europa is de islamitische beschavingen heel wat verschuldigd op het gebied van wetenschappen en met name als het gaat om de wetenschappelijke houding van "meten is weten" die door de moslims ontwikkeld werd. De Grieken waren met name bezig met systematiseren, generaliseren en theoretiseren, terwijl de moslims nieuwe methoden ontwikkelden die gebruikt werden voor onderzoek, experimenten, waarnemingen en nieuwe ontwikkelingen. Dat alles vormt de basis van de wetenschappelijke methodieken zoals die vandaag de dag nog steeds worden gebruikt.

Hoe kunnen we dit aantonen en waarom zijn we ons er in Europa zo weinig van bewust? Heeft u dit ooit op school geleerd? Montgomery Watt, een toonaangevende oriëntalist, heeft ooit gezegd :"Het succes van de Islaam was en is een doorn in het oog van Europa dat daarom alles in werking heeft gesteld om het te verbergen. Europa heeft alles in het werk gesteld om zijn afhankelijkheid van de Griekse en Romeinse erfenissen te onderstrepen."

Waarom is Europa zo druk bezig (geweest) om de Islaam weg te moffelen en de invloed ervan uit te wissen of te ontkennen? Het antwoord zou te maken kunnen hebben met het feit dat Europa heel erg actief is geweest met aantonen dat de moslims barbaars en achterlijk zijn en dan zou het natuurlijk schaamtevol zijn om dan vervolgens toe te moeten geven dat we zelf zo geciviliseerd en gehumaniseerd geworden zijn als gevolg van de verworvenheden van diezelfde moslims ... Een vooraanstaande geleerde van de Harvard Universiteit, George Sarton, heeft diepgaand onderzoek gedaan naar de wortels van de intellectuele ontwikkelingen in Europa en heeft daarbij onomstotelijk bewezen dat die teruggaan op de Arabische tradities. Hij bekritiseerde daarbij degenen die beweren dat de Arabieren niets anders zouden zijn dan ijverige na-apers en dat zo'n uitspraak erger was dan een leugen. Hij schreef onder andere:"De waardevolste, meest originele en meest invloedrijke boekwerken die we vandaag hebben zijn in het Arabisch geschreven. Vanaf het midden van de 8ste eeuw tot het einde van de 11de eeuw was Arabisch de wetenschappelijke taal, de taal waarin de voortgang van de mensheid werd vastgelegd. In die tijd studeerde iedereen die op de hoogte wilde blijven en goed geïnformeerd wilde zijn de Arabische taal."

De christelijke beschaving was in wezen Europees, terwijl de islamitische daarentegen Europees, Aziatisch en Afrikaans was en dus de eerste universele beschaving. De manier waarop men vanuit de islamitische wereld naar Europa keek kan men tot in de fijnste details lezen in oude manuscripten en dagboeken die tot op de dag van vandaag bewaard zijn gebleven. Europa werd beschreven als een ver verwijderde en onontdekte wildernis, bevolkt door wilde stammen met smerige, nare gewoonten met een laag cultureel niveau die weinig of niets waardevols te bieden hadden. In de Middeleeuwen was Europa gewoon een stuk minder goed ontwikkeld dan de islamitische wereld en ook op het gebied van morele en materiële welvaart stond het nergens. De periode gedurende de welke Europa afgesneden was van alle vormen van kennis en ontwikkeling staat bekend als de "donkere tijden". Terwijl Europa was ondergedompeld in een pikzwarte duisternis van onwetendheid brandde de felle fakkel van kennis vergaren in de islamitische wereld dankzij de inspanningen van de toenmalige geleerden.

Vanwaar het streven naar kennis?

Wat was de reden dat de Islaam uitgroeide tot een wereldcivilisatie? Centraal hierin staat het verlangen naar meer inzicht in de wereld die geschapen is door God (Allah). In de Islaam gingen wetenschap en religie geen aparte wegen: juist integendeel! De Islaam was juist de oorzaak van de wetenschappelijke ontwikkelingen. In de Qur'aan (Koran) lazen de moslims dat ze moesten blijven nadenken en onderzoeken en niet zo maar door het leven gaan alsof ze doof of blind waren. Wetenschap is kennis en de Islaam hecht heel veel waarde aan kennisverwerving. Reflecteren over de wereld leidt tot meer kennis van en inzicht in alles wat God geschapen heeft en dat is een vorm van aanbidding binnen de Islaam. Voor moslims blijft de leer van de Islaam niet alleen maar beperkt tot religieuze aangelegenheden, maar heeft betrekking op alle aspecten van het leven. Op die manier ontwikkelde men een drang naar onderzoek die moslims ertoe aanzette om zowel de natuur als de leefwereld van de mensen te bestuderen en te trachten te verklaren. Het concept van 'tawhied' (de eenheid van God: alleen Hij is het waard om aanbeden te worden) heeft mensen aan het denken gezet en hen het besef gebracht dat "de Grote Waarheid" wordt genoemd. Het wezen van 'tawhied' maakt niet alleen duidelijk wat de positie van de mens in het grote geheel van de Schepping is, maar geeft bovendien aan wat de essentie van de relatie is met zijn collega-wezens hier op aarde, het Universum en zijn Schepper.

Om wat voor bijdragen gaat het nu eigenlijk?

De moslims waren het meest succesvol op het gebied van wiskunde, astronomie, geografie, mechanica, optica, scheikunde, farmacie en geneeskunde. Op het gebied van botanica en mineralogie hebben ze hun voorgangers ver overstegen als het gaat om nieuwe en belangrijke ontdekkingen. Het ging vooral om het streven naar vergaren van kennis want dat is naar het voorbeeld van de Profeet, vzmh. De Islaam is niet bedoeld voor een kudde onwetende volgelingen, maar voor mensen die nadenken.

Onderwijs

De kaliefen trokken wetenschappers, dichters, artsen en filosofen aan die door iedereen gesteund werden. Een andere geloofsovertuiging vormde geen probleem. Het leerproces werd gestimuleerd en ontwikkelde zich. De moskeeën deden in eerste instantie dienst als scholen voor de gemeenschap. Toen de vraag naar nog meer kennis alsmaar toenam werd de zogenaamde "medressa" opgericht (college). Daarnaast kwam er ook de "jaamiya", de universiteit. De oudste universiteit ter wereld is de Al-Azhar in Cairo, Egypte, en daarna komt de Qarawiyyine Universiteit in Fez, Marokko. De islamitische wijze van lesgeven werd op den duur nagebootst door de Europeanen en het is dan ook niet verwonderlijk dat er qua terminologie vele overeenkomsten zijn: het begrip "zetel" komt van het Arabische "kursi" (letterlijk: stoel) waarop de docent zat tijdens het lesgeven. Het uit het Latijn afkomstige woord "doctoraat" komt van "licentia docendi": de toestemming om les te mogen geven en dit bestond reeds lang in de islamitische wereld. Het was een rechtstreekse vertaling van het Arabische "ljazat at-tadris". De toestemming om les te mogen geven werd verleend door een geleerde ('alim) die zelf bij een andere geleerde had gestudeerd nadat hij een probleem had kunnen oplossen dat hem voorgelegd was waarbij hij zijn oplossing vervolgens moest verdedigen tegenover een panel van erkende geleerden. Dit lijkt heel sterk op de hedendaagse praktijk zoals die voorkomt wanneer iemand afstudeert. De kleden die men tegenwoordig nog steeds draagt heetten "Jubba-tul-faqih" en werden gedragen wanneer een geleerde zijn diploma in ontvangst nam. Later werden er nestels bevestigd aan de hoofddeksels die men droeg zodat de nieuwe geleerde eraan herinnerd kon worden dat hij te allen tijde op het matje kon worden geroepen door God wanneer hij zijn boekje te buiten ging: op die manier zou hij angst hebben voor God tijdens het lesgeven.

Geneeskunde

Voor het gebed doet iedere moslim woedoe' oftewel lichamelijke en geestelijke reiniging. Dit ritueel vormde samen met andere hygiëneregels de basis voor de reputatie die de moslims hadden als één van de meest schone volkeren op deze aarde. George Bernard Shaw sprak vol lof over het onderwijs op medisch vlak van de moslims in hun streven naar een gezonde samenleving. Hij merkte op dat toen de Britten het islamitische gedeelte van Hawaï veroverden de plaatselijke bevolking gedwongen werd het Christendom te accepteren en dat er kort daarna, als gevolg hiervan, allerlei ziektes uitbraken.

Moslimgeleerden hebben geweldige ontdekkingen gedaan op medisch gebied en op de volgende vlakken: anatomie, fysiologie, bacteriologie, diagnose en behandeling, chirurgie, enz. Eén van de grootste moslimartsen was Abu Bakr Bin Zakariya Rhazes. De islamitische encyclopedie vermeldt hij tot diep in de 17de eeuw de absolute autoriteit op het gebied van de geneeskunde was. In een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie uit mei 1970 staat dat zijn essays over pokken en mazelen zeer origineel en accuraat zijn en dat zijn essay over besmettelijke ziekten het eerste in zijn soort was. Hij was geboren in 864 AD en heeft een enorm boekwerk geschreven, "Al-Hawi", bestaande uit 20 delen, dat later in 1279 in het Latijn vertaald is en herhaaldelijk herdrukt vanaf 1488. Zijn invloed op de Europese geneeskunde is dus aanzienlijk. Ibn Sina (Latijn: Avicenna), geboren in 980 AD, schreef "Al-Qanun" dat uit meer dan een miljoen woorden bestond. Dit werk is eveneens in het Latijn vertaald in de 12de eeuw en werd één van de meest invloedrijke boeken in het middeleeuwse Europa tot ver in de 17de eeuw. Hij heeft als eerste meningitis beschreven en zijn verhandelingen over mineralogie vormden de voornaamste bron voor de christelijke encyclopedisten van de 15de eeuw. Yaqub Ibn Ishaq Al Kindi (ook wel: Al Kindus), geboren in 800 AD, was de eerste arts die systematisch de doses voor diverse medicijnen wist te bepalen. Zijn invloed op de filosofie, de wiskunde, de geografie ende fysiologie duurde zeven eeuwen. Al Haythem (Al Hazen), geboren in 1035 AD, heeft een belangrijke bijdrage aan de oftalmologie geleverd. Hij onderkende de rol die de retina speelt bij het zicht van de mens en in zijn boek "Optica" behandelt hij het verschijnsel licht en de diverse kleuren. Zijn werk heeft wetenschappers als Roger Bacon en later Leonardo da Vinci en Kepler beïnvloed. Ibn Al Nafis, geboren in 1289, beschrijft de bloedstroom ruim 300 jaar voor William Harvey die erover schreef in 1628. Al Baitar, geboren in 1248, was een expert op het gebied van diergeneeskunde en zijn wetenschap werd naar hem vernoemd: al baitarah, een woord dat verbasterd is tot "veterinair".

Ziekenhuizen

De moslims hebben verschillende ziekenhuizen gebouwd waarvan het vroegste voorbeeld teruggevonden is in 707 AD in Damascus, Syrië. Deze ziekenhuizen waren niet alleen opgesplitst in verschillende afdelingen, zoals nu, maar ze waren tevens voorzien van hun eigen tuinen waarin kruiden en andere medicinale planten gecultiveerd werden. Rom Lander beweert dat "we er al reden toe hebben om aan te nemen dat Europa tijdens de kruistochten tegen de moslims eindelijk hun eigen ziekenhuizen begonnen te bouwen naar het Arabische voorbeeld dat ze tijdens de kruistochten tegenkwamen. Het eerste ziekenhuis in Parijs, "Les Quinze Vingt", was gebouwd door Louis IX nadat hij teruggekeerd was van de kruistochten (1254-1260)."

Scheikunde

De Grieken waren gefascineerd door scheikunde, maar de Arabische moslims waren zowat de enigen die veel aandacht schonken aan de ontwikkeling van de alchemie als wetenschap. Zij deden vooruitstrevende ontdekkingen en vonden chemicaliën uit die ook voor andere wetenschappen van belang waren zoals de mineralogie, de botanica, de bouwkunde, enz. De interesse in deze wetenschap was zodanig groot dat hij een onderdeel vormde van alle hogere studies. Jabir Ibn Haiyan (Geber) staat bekend as de vader van de chemie. De naam chemie is afgeleid van het Arabische Al-Kimya. Hij was arts in Kufa omstreeks 776 AD. Een groot deel van zijn publicaties bleef gedurende 7 eeuwen zeer populair en ze werden allemaal vertaald in het Latijn. Hij heeft de ontwikkeling van de chemie in belangrijke mate gestuurd. Verschillende termen werden door Jabir geïntroduceerd: alkalie, suiker, syroop, elixir,alcohol, cinebar en alembic, bijvoorbeeld. De bereiding van zwavelzuur was één van zijn meest belangrijke ontdekkingen; dit zuur is momenteel één van de meest gebruikte zuren in de moderne industrie.

Astronomie

De bestudering van de maan heeft heel wat gedetailleerde kaarten opgeleverd waarbij verscheidene opvallende elementen van de maan namen van belangrijke wetenschappers hebben gekregen. 13 van die namen zijn de namen van bekende moslimgeleerden: Masha'Allaah (Messala), Al Mamun (Al Manon), Al Farghaani (Alfraganus), Al Battani (Al Bategnius), Al Sufi (Azophi), Al Hassan Al Haytham (Alhazen), Al Zarqali (Arzachel), Al Bitruji (Alpetragius) en Abu Al Fida' (Abulfeda). Het interessante is dat Al Battani, geboren in 858 AD, een zeer nauwkeurige berekening van het zonnejaar maakte als zijnde 365 dagen, 5 uren, 46 minuten en 24 seconden en dat getal ligt zeer dicht bij de tegenwoordige berekeningen. Een andere ontdekking van hem is het gebruik van de trigonometrische verhoudingen zoals we die nu kennen. Hij ontdekte ook de sinus.

Wiskunde

De eerste die wiskundige getallen systematisch bestudeerd heeft was Muhammad Bin Musa Al Khawarizimi (Algorizam). Hij introduceerde het wiskundige concept "algoritme", genoemd naar zijn laatste naam. Hij was één van de grootste mathematici die ooit geleefd heeft. Hij word erkend als de grondlegger van de algebra, deze naam is afgeleid van de titel van zijn bekendste boek "Al Jabbr Wa Al Muqabilah". Via dit werk werd het Arabische getallensysteem in Europa geïntroduceerd. Zijn boek Al Jabbr (algebra), was het toonaangevende werk dat aan de Europese universiteiten gebruikt werd tot ver in de 16de eeuw.

Scholastiek en literatuur

Abu Hamid Al Ghazali (Algazel) was een zeer productieve schrijver. Met zijn theologische doctrines beïnvloedde hij Europa in sterke mate, dit geldt zowel voor het Jodendom als het Christendom. Thomas van Aquino heeft heel wat elementen overgenomen van hem. Hij is gestorven in 1111 AD. Ibn Rushd (Avarroës), geboren in 1128 AD, wordt beschouwd als één van de grootste denkers en wetenschappers in het Europa van de 12de eeuw (islamitisch Spanje). Hij is bekend geworden als de grote commentator van de filosofie van Aristoteles. Op deze wijze heeft hij het westerse gedachtegoed van de 12de tot de 16de eeuw sterk beïnvloed. Thomas van Aquino was de eerste leerling van de grote commentator, Ibn Rushd, en er bestaat geen enkele twijfel dat Ibn Rushd veel invloed heeft gehad op de denkwijze van één van de grootste katholieke theologen, namelijk Thomas van Aquino. Men kan vaak lezen dat Ibn Rushd eigenlijk meer het Europese gedachtegoed aanhangt dan het Oosterse. Dankzij zijn commentaren heeft het Westen Aristoteles leren kennen en zijn invloed op de filosofie is dan ook aanzienlijk.

Geschiedenis

De moslims hebben de geschiedenis een wetenschappelijke precisie gegeven. Dit betekende een belangrijke stap in de richting van historische kennis. Ibn Khaldun trachtte een antwoord te vinden op de meest prangende vragen van de menselijke geest, bijvoorbeeld over de strijd van de mens in zijn aardse bestaan en de verschillende motieven achter bepaalde daden. Wat zijn de beperkingen van het menselijk intellect? Hij nam een resoluut afscheid van de speculatieve manier van redeneren zoals de Grieken en de Christenen die kenden. Het is dus niet vreemd om te stellen dat het moderne Europese humanisme in de vorm van moderne wetenschap en filosofie in verschillende opzichten eigenlijk een voortzetting is van de toenmalige islamitische cultuur.

Ik kan in dit korte bestek geen volledig relaas geven van alle contributies en uitvindingen die van oorsprong islamitisch zijn. U kunt zich allicht voorstellen dat moslims nog op vele andere manieren een bijdrage hebben geleverd aan het mondiale culturele erfgoed. Denk maar aan: mechanica (hydraulica, windmolens, irrigatiesystemen, zoals terug te vinden in Andalusië), schilderkunst, architectuur, sport, enz. Zie bijgevoegde bibliografie indien u meer wilt weten.

Hoe is kennis vanuit de islamitische wereld in Europa terechtgekomen?

Omstreeks de 10de eeuw onderkende men in Europa de intellectuele superioriteit van de islamitische beschaving. Reeds in de 11de eeuw werd Toledo in het huidige Spanje een centrum van waaruit de Arabische cultuur en wetenschappen Europa binnenkwamen. Alle Arabische werken werden in het Latijn vertaald en heel veel namen werden gelatiniseerd. Via islamitisch Spanje drong dus de Arabische kennis en cultuur door in de rest van Europa dat op dat moment onderontwikkeld was. Adelard of Bath was één van de vele scholastici uit Engeland die de wereld afreisde op zoek naar Arabische wetenschappelijke boeken. Verschillende Europese oriëntalisten zoals Mirabilis waren zo onder de indruk van de islamitische landen dat ze hun Europese studenten aanspoorden om weg te trekken uit Europa om in een islamitisch land onderwijs te gaan genieten. Middeleeuwse scholastici die onder invloed hebben gestaan van de Islaam zijn: Adelard of Bath, Peter Adelard, Robert Grossetteste, Alexander of Hales, Albertus Magnus, St. Bonaventura, Duns Scotas, Roger Bacon, Marsilius of Padua, Richrad of Middleton, Henry of Grant, William of Auvergne, Dante Algheri en nog vele anderen.

Conclusie

Deze uiteenzetting geeft slechts een zeer summier beeld van de bijdragen van de moslims aan het mondiale culturele erfgoed. Evengoed zal het duidelijk zijn, hoop ik, dat de moslims een substantiële invloed hebben gehad op allerlei aspecten van de globale cultuur en dat ze in het bijzonder bijgedragen hebben aan de stand van kennis en welvaart zoals die nu in Europa bestaat. De moslims worden wereldwijd gezien als de dragers van de toorts van cultuur en beschaving. Het kan makkelijk aangetoond worden dat er zeer veel kennis via Spanje in Europa is terechtgekomen en de invloed van de Arabische taal en cultuur op bijvoorbeeld het Nederlands is nog steeds zeer goed merkbaar. Een paar voorbeelden: algebra (al Jabbr), zenith, nadir, elixir, alcohol, alchemie, alkalisch, aorta (van "avarta"), admiraal, tarief, safraan, cijfer (van sifr), azimuth, suiker, enz., enz.

De vooroordelen van het Westen hebben er niet alleen voor gezorgd dat de bijdragen van de moslims ontkend worden, maar heeft ook een anti-islamitische hetze ontketend die geleid heeft tot het verbasteren van namen om hun Arabische herkomst te verdoezelen. In de tekst kunt u diverse voorbeelden terugvinden. Hier volgen er nog een paar: Ibn Bajah (Avempace), Abul Hassan (Alboacen), Ibn Haysham (Alhazen), enz. Wordt het geen tijd dat de originele werken van de genoemde Arabische auteurs opnieuw bestudeerd worden omdat ze een aanzienlijke contributie hebben geleverd aan de ontwikkeling van Europa tot wat het nu is?

Vertaald uit het Engels.

Oorspronkelijke titel: Islamic Civilisation: The Hidden Contribution by Aftab Malik

Literatuurlijst:

Arnold, Sir Thomas, and Guilaume, Alfred [Ed], The Legacy of Islam, Oxford University Press, 1960

Beckingham, C.F., Misconceptions of Islam: Medieval and Modern, Journal of Royal Society of Arts, September 1976

Briffault, Robert., The Making of humanity, [Lon] 1938

Browne, E G., Arabian Medicine, [Cambridge] 1921

Draper, John William., The Intellectual Development of Europe,[Lon] Vol. I, 1875

Farsi, Nabih [Editor] The Arab Heritage, Russell & Russell, Inc., [New York] 1963

Hitti. P K., History of the Arabs,[Lon], Macmillan, 1956

Jairazbhoy, R A., The Civilisation of Islam, [Pakistan], Ferozsons Ltd, 1996

Landau, Rom., Islam and The Arabs, [Lon] 1958

Makdisi, George., The Rise Of Humanism In Classical Islam & The Christian West,[Edinburgh] 1991

Menocal, Maria Rosa, The Arabic Role In Medieval Literary History: A Forgotten Heritage, University of Penn. Press [Philadelphia] 1987

Nasr, S H., An Introduction to Islamic Cosmological Doctrine, Harvard Uni. Press, Cambridge [Mass] 1964

Nasr, S H., Science & Civilisation In Islam, ITS [Cambridge], 1987

Said, Edward, Orientalism,: Vintage Books, [New York] 1978

Sarton, George., A Guide to the History of Science, [Massachetus] 1952

Shaw, Sir George Bernard., The Genuine Islam, Vol. I, No. 8 1936

Stiefel, Tina., The Intellectual Revolution in Twentieth Century Europe, St. Martin’s Press [New York] 1989

The British Astronomical Association., Who’s Who in the Moon, Vol. 34, Part I, 1938

Toynbee, Arnold, J., A Study of History, Oxford University Press, 1951