Elke dag sterven in ons land zeven mensen door zelfdoding. Dagelijks zijn er honderden zelfmoordpogingen. België staat op de dertiende plaats in de wereldwijde suïcideranking. In ons land plegen meer mensen zelfmoord dan in Japan of de Verenigde Staten. Wat nog verontrustender is, is dat het aantal zelfmoorden bij jongeren de afgelopen tien jaar meer dan verdubbeld is. Een op de vijf jongeren heeft het afgelopen jaar aan zelfmoord gedacht. Ongeveer tien procent van de jongeren tussen vijftien en achttien heeft al een zelfmoordpoging achter de rug. Dat zijn er gemiddeld twee per klas.
Wat bezielt die jonge zelfdoders met nog een heel leven voor zich? ,,Een sluitende verklaring voor de verdubbeling van het aantal zelfmoorden bij jongeren is er niet. Er gaat meestal een amalgaam aan oorzaken aan vooraf. Wetenschappers spreken van een cohort-effect. Met die term wordt een bevolkingsgroep bedoeld die in een bepaalde periode is geboren. Elk geboortecohort heeft een aantal kenmerken. Er wordt druk nagedacht over de vraag of deze generatie jongeren suïcidaler zou zijn dan de vorige.
Feit is dat we vandaag in tijden van grote onzekerheid leven. Dertig jaar geleden was een scheiding eerder een uitzondering dan de regel. Jongeren worden groot in gekneusde nesten. Door een scheiding van de ouders valt een gevoel van veiligheid weg. Jongeren gaan daar schijnbaar goed mee om, tot een extra probleem opduikt. Dan loopt het vaak mis. Bovendien moeten jongeren opgroeien in een gecompliceerde wereld met een minder groot toekomstperspectief. Als je vroeger een onderwijsopleiding volgde, kon je er zeker van zijn dat jou een levenslange carrière in het onderwijs wachtte. Nu is die zekerheid er niet meer. Jongeren moeten veel meer keuzes maken.
Door hun overgevoelige aard zijn veel jonge mensen niet opgewassen tegen onze harde prestatiemaatschappij. Onze tijdsgeest is bijzonder individualistisch. Jongeren zijn nog nooit met zoveel tegelijk zo eenzaam geweest. Daar-enboven zijn de puberjaren enorm verwarrend. Pubers moeten tegelijkertijd afscheid nemen van hun kindertijd en aansluiting proberen zoeken bij de volwassenenwereld. Ze moeten op zoek gaan naar hun identiteit in een veel striktere samenleving.
Is onze maatschappij strikter dan vroeger? ,,In onze samenleving worden de grenzen almaar verlegd en neemt de druk op normen en waarden toe. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het aantal excessen stijgt. Door die excessen wordt paniekvoetbal gespeeld. Men gaat de zaken strikter aanpakken om er opnieuw greep op te krijgen. In mijn jeugd was mijn biotoop gigantisch groot, nu wordt de plaats van de jongeren in de samenleving meer afgebakend. Als je vroeger belletje trek deed, werd dat als deugnieterij gezien. Dat soort overlast had een plaats. Nu is er een groeiende intolerantie tegenover jongeren. Getuige daarvan is het speelplein in Lauwe bij Menen dat moest worden gesloten omdat de omwonenden het lawaai niet kunnen verdragen. We nemen systematisch plaatsen van jongeren af. Dan is het logisch dat sommigen geneigd zijn nog minder acceptabel gedrag te stellen.
In een boek onderscheid ik twee types jongeren die zelfmoordgedrag vertonen: de jongere die door tegenslagen ongelukkig in het leven staat en door die negatieve spiraal wordt mee gezogen tot de druppel de emmer doet overlopen; en de succesvolle jongere die schijnbaar alles kan, maar door perfectionisme niet meer in staat is te relativeren en uiteindelijk bezwijkt onder de druk. Klopt dat? ,,Je kunt uiteraard niet veralgemenen, maar er zijn wel een aantal kenmerken die dikwijls terugkeren. Het gaat vaak om hypersensitieve jongeren wier karakter niet verenigbaar is met de hoge markteisen in de maatschappij. Veel van die jongeren zijn ook erg perfectionistisch en leggen de lat voor zichzelf te hoog. Vaak missen ze een referentiekader om tegenslagen te kunnen plaatsen.
Jongeren bezitten in de regel nog een gezonde dosis idealisme. Ze willen zich afzetten tegen het onrecht in de wereld, maar dat idealisme kan zelden nog worden geuit, laat staan dat ernaar wordt geluisterd. Jonge mensen ervaren daardoor een grote onmacht. Dan respecteer ik des te meer mensen die een duidelijk standpunt durven innemen, zoals vorige week de Antwerpse bisschop, Paul Van den Berghe. Die pleitte voor een humane amnestie voor mensen zonder papieren. Zulke signalen hebben jongeren nodig.
Er komen meer zelfmoordpogingen voor in het BSO dan in het ASO. Vooral allochtone meisjes vormen een risicogroep. Hoe komt dat? ,,In het BSO zitten meer jongeren met zware problemen, een laag zelfbeeld en een gebrek aan waardering vanuit de samenleving. Jongeren kiezen bewust voor het ASO, maar niet altijd voor het BSO. Vaak kom je daar terecht als valkuilleerling met weinig toekomstperspectief. BSOers hebben evenwel het hart op de tong. Ze zeggen rauw, cru en ongenuanceerd hun mening, maar het is altijd met gevoel.
De zelfmoordpogingen bij allochtone meisjes zijn wanhoopsdaden door een botsing tussen twee verschillende culturen. De rigide eisen vanuit een te weinig geëvolueerd godsdienstbeeld botsen met de westerse wereld, waaraan ze zich wanhopig proberen aan te passen.
Men schrijft dat de mediterrane landen de laagste zelfmoordcijfers hebben, omdat de impact van godsdienst daar nog bijzonder sterk is. ,,Voor suïcidepreventie is het veroordelende effect van religies zoals het christelijke en het islamitische geloof heel groot. Het feit dat zelfdoding binnen die godsdiensten als een doodzonde wordt beschouwd, leidt tot een afremmend effect. Een andere verdienste van de religies is dat ze voor een grote cohesie zorgen. In het Vlaanderen van dertig jaar geleden werd bijna het volledige verenigingsleven door de kerk georganiseerd. De sociale controle en de vangnetten waren groter. Bij onbespreekbare problemen kon je nog altijd bij een parochiepriester terecht, die aan het biechtgeheim was gehouden. Door de snelle ontkerkelijking en het feit dat priesters in het weekend vaak een aantal parochies moeten bedienen, neemt het persoonlijk contact met en de impact van de priesters af. Belangrijk is dat we opnieuw een hecht en goed georganiseerd verenigingsleven op poten krijgen, al dan niet door de kerk georganiseerd. Er is een grote nood aan die verbondenheid.
Veel geïnterviewden in dit boek verwijten leerkrachten hun gebrek aan menselijkheid. Kinderen worden emotioneel aan hun lot overgelaten. Neemt het onderwijzend personeel nog te weinig die zorgtaak waar? ,,Ik ben ervan overtuigd dat de meeste leerkrachten warme, betrokken mensen zijn. Helaas werken velen met een strak lessenrooster, waardoor het onmogelijk is alle leerlingen persoonlijk te kennen. Vaak zijn leerkrachten ook mensen met een eigen verliesgeschiedenis. Als ze die zelf nog niet hebben verwerkt, bemoeilijkt dat de omgang met noodsignalen van leerlingen. De problemen van leerlingen maken ook hun persoonlijke demonen weer los.
Het klopt dat leerkrachten geen zorgverleners zijn, maar ze mogen zich daar niet zomaar achter verschuilen. Jongeren brengen meer dan de helft van hun actieve tijd op school door. Het is bij uitstek de plaats om noodsignalen op te vangen.
Het onderwijs antwoordt daarop dat het veel te weinig middelen krijgt om die zorgtaak uit te voeren. ,,De definitie van onderwijs is jongeren voorbereiden op de almaar ingewikkelder wordende samenleving. Ons onderwijssysteem scoort erg hoog voor kennis en technische vaardigheden, maar voor emotionele vaardigheden laat het vaak nog te wensen over. Een school moet op tijd kunnen ingrijpen en nieuwe accenten durven te leggen. In tijden van zware crisis is een gevoel van veiligheid belangrijk. Een stevige schoolstructuur met betrokken leerkrachten kan die veiligheid bieden. De Centra voor geestelijke gezondheidszorg organiseren een schitterend aanbod om te leren omgaan met zelfmoordgedrag. Het is jammer dat die cursussen nog altijd vrijblijvend worden gegeven. Zelfmoordpreventie en aanpak zijn zo prioritair dat ze eigenlijk moeten worden verplicht.
Uit onderzoek van criminologe Eva Vandorpe van de KU Leuven blijkt dat bitter weinig middelbare scholen aan zelfmoordpreventie doen onder het motto geen slapende honden wakker maken. Waarom is een gestructureerde aanpak belangrijk? ,,Elke school wordt met suïcidaal gedrag geconfronteerd. Per week vinden meer dan tweehonderd zelfmoordpogingen plaats. Scholen moeten die signalen opvangen. Preventie kan zelfmoord niet altijd voorkomen, daarom is begeleiding achteraf ook erg belangrijk. Een zelfdoding heeft een gigantische impact op leeftijdsgenoten. Als jongeren niet de juiste waarheid verteld krijgen, bestaat het gevaar dat ze de zelfmoord gaan idealiseren en romantiseren. Een gebrek aan follow up verhoogt de kans op imitatiegedrag. Een school moet de omgang met zelfmoordgedrag in haar lessen opnemen. Het thema moet bespreekbaar worden. Het is belangrijk de suïcidale jongere serieus te nemen en samen met hem op weg te gaan.
Een vos verliest zijn haren, niet zijn streken.
