Vergeef de Russen, ze weten niet wat ze doen?
Het is een van de bekendste en belangrijkste zinnen uit de Bijbel: “Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen.” Jezus spreekt die woorden met zijn laatste krachten uit aan het kruis, voordat hij zijn geest in Gods handen legt. Het is een zin die de hele lijdensweg van Christus een diepere betekenis geeft; een zin die de essentie van het christendom in zich draagt: de universaliteit van de vergeving.
In haar invloedrijke boek De menselijke conditie omschrijft Hannah Arendt Jezus niet zonder reden als ‘de ontdekker van de rol van vergeving in menselijke relaties’. Daarmee is de betekenis van Christus en Pasen veel groter dan de loutere kwestie of iemand al dan niet gelovig is. Pasen overstijgt geloof. Het is de hernieuwde hoop na het lijden. Pasen draait om de universele menselijke verbondenheid en de vergeving van onze universeel menselijke gebrekkigheid.
Menselijke relaties zouden ondenkbaar zijn zonder vergeving. Dat geldt voor onze persoonlijke levens, evenals voor het maatschappelijke en politieke domein. Daar zijn veel voorbeelden van. Dat Duitsland na de Tweede Wereldoorlog normale, vredevolle relaties met zijn buurlanden kon ontwikkelen, was een werk van jaren; een werk van boetedoening en vergeving. Dat proces is vereeuwigd in het iconische beeld van de ‘knievalkanselier’: Willy Brandt die in 1970 in Warschau op de knieën gaat als teken van berouw om het leed dat nazi-Duitsland Polen heeft aangedaan. Zuid-Afrika heeft de bladzijde van de apartheid omgedraaid na de verzoeningscommissie onder impuls van vergevingsprediker aartsbisschop Desmond Tutu. Vergeving is een voorwaarde voor vrede.
Waar Duitsland een decennialang proces doormaakte in het aanschijn van zijn wandaden, heeft Rusland nooit boete moeten doen voor de miljoenen mensen die in goelags zijn gestorven, voor de miljoenen slachtoffers van Ruslands dodelijkste exportproduct: het communisme. En kijk: waar het vergevingsproces ontbreekt, ontbreekt ook de duurzame vrede.
Nog iedere week, zo niet iedere dag, vallen er burgerdoden in Oekraïne. We kijken niet meer op van de nieuwsberichten. Enkele dagen geleden nog: “Achttien doden, onder wie zes kinderen bij bombardement op woonwijk’. Is dat allemaal te vergeven? In haar aangrijpende reisdagboek Charkiv diary beschrijft de Oekraïense journaliste Tetjana Teren haar bezoek aan de zwaar belegerde stad. Veel gebouwen liggen in puin, andere staan toch nog overeind, omdat ze uit gewapend beton zijn opgetrokken.
Teren beschrijft ook hoe Rusland de Oekraïense cultuur probeert te vernietigen door materieel erfgoed te vernielen, zoals het ‘Slovo-huis’. In maart 2022 raakte het zwaar beschadigd door Russische raketten en artilleriegranaten. Slovo is een van de symbolen van de Oekraïense culturele renaissance van de jaren 20 van de vorige eeuw. Het huis was dé ontmoetingsplaats voor prominente schrijvers en kunstenaars. Na de Holodomor (de Oekraïense hongersnood) en de genocide op het Oekraïense platteland ging Stalin verder met het uitmoorden van de Oekraïense cultuurdragers. De korte opleving van de Oekraïense cultuur in de jaren 20 werd zo veelzeggend “de geëxecuteerde renaissance”.
Het zal niet vergeven worden, schrijft Teren. “Rusland probeert al eeuwenlang Oekraïense steden te russificeren. Het heeft onze kunstenaars gemarteld en vermoord. Het heeft de namen van zijn culturele, politieke en militaire figuren aan onze straten opgedrongen. Maar het geheugen is als het gewapende beton van Charkiv: de muren zijn zo sterk dat ze ons niets laten vergeten en vergeven.”
Essentiële voorwaarden voor vergeving zijn schuldbesef en boetedoening van de dader. Dat benadrukken zowel Arendt als de Franse filosoof Vladimir Jankélévitch in hun beschouwingen over vergeving. Zij vinden de notie van het onvergeeflijke even belangrijk als die van vergeving zelf. Onvergeeflijk waren voor hun de nazimisdadigers die geen berouw om hun daden betuigden. Toch opent Christus aan het kruis ook de mogelijkheid om vergiffenis te schenken aan hen die niet eens beseffen wat ze doen, die zich het kwaad van hun daden niet eens realiseren. Maar is dat écht mogelijk? Zou Oekraïne op een dag Rusland kunnen vergeven, ook als de agressor alweer geen spijt betuigt? Ik betwijfel het. En wanneer de wapens uiteindelijk zwijgen, zal er nog lang geen vrede zijn.
