914 doden, onder wie veel kinderen. 40 jaar na de massamoord doet het verhaal van Jonestown nog steeds huiveren

Hij was charismatisch, intelligent en tuk op christelijke tradities. En een groot voorvechter van rassengelijkheid. Het hoeft niet te verbazen dat de Amerikaanse James Warren (Jim) Jones op handen werd gedragen door zijn volgelingen toen hij de Peoples Temple oprichtte in 1953. Eerst in Indianapolis, daarna in San Francisco en Los Angeles. Hij richtte verdeelcentra op zodat de armsten goedkoop konden eten, zorgde voor een dak boven hun hoofd. Hij begeleidde prostituees en junkies, richting het goede pad. Maar niemand kon weten dat net Jim Jones volledig zou ontsporen.

Chantage

Tegen de jaren zeventig had de Peoples Temple aanzienlijke politieke invloed verkregen. Vooral Jones’ onophoudelijke strijd voor de zwakkeren leverde hem niets dan bewondering op. Hij kreeg de openlijke steun van linkse iconen en bij elke toespraak of campagne kon hij rekenen op busladingen fans. Zijn volgelingen, meestal de verschoppelingen van de maatschappij, raakten verblind door dat succes.

Al waren de signalen er wel. Jones verwachtte namelijk steeds meer van zijn volgelingen. Ze moesten het contact met familieleden verbreken opdat ze zich volledig zouden toewijden aan zijn kerk. Ook hun persoonlijke bezittingen en hun geld zouden plots dienen voor het hogere goed. En er moest gewerkt worden: dagen aan een stuk, onbetaald. De baby’s die werden geboren, moesten opgroeien binnen de beweging. Als blijk van toewijding werden volgelingen gevraagd documenten te tekenen waarin stond beschreven dat ze hun kinderen hadden mishandeld. Peoples Temple kon die papieren later als chantagemiddel gebruiken.

De jungle in

De van oorsprong christelijke kerk evolueerde stilaan naar een sekte waarin het machtsmisbruik van Jones centraal stond. Toen hij in 1977 in een tijdschrift werd afgeschreven als een autoritaire leider die zijn volgelingen misbruikt, koos de man het hazenpad. En hij nam iedereen met zich mee.

Jones loog zijn volgers voor dat hij een plek had gevonden waar iedereen veilig zou zijn voor alle dreiging - zo geloofde hij zelf in een nucleaire holocaust - en verhuisde prompt naar de jungle van Guyana. De voormalige Britse kolonie in Zuid-Amerika hanteerde een socialistische politiek en zag er geen graten in. In een afgelegen gebied van de Guyanese wildernis kon Jones een utopische samenleving uitbouwen, een paradijs, zonder vervelende bemoeienissen van de regering of de media.

Maar “Jonestown” werd de hel voor zijn volgelingen. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat werkte iedereen zich te pletter in een tropisch klimaat, onder leiding van door megafoons schreeuwende monniken. Er waren verplichte propagandaklassen voor het slapengaan en gewapende bewakers die ingrepen waar nodig.

Grote onrust

Jones had weinig reden om bang te zijn voor de inmenging door Guyana: de regering van de “coöperatieve republiek” negeerde de tekenen van de autoritaire en paranoïde neiging van de sekte compleet. Maar in de Verenigde Staten gingen wél steeds meer alarmbellen af. De ouders van de inwoners van Jonestown waren bezorgd over de vreemde brieven die ze kregen van hun kinderen. Er werd geschreven over onderdrukking, misbruik en mishandeling, soms met de dood tot gevolg. Andere ouders klaagden dan weer over het gebrek aan brieven. Waarom schreef hun familie niet?

De onrust werd zodanig groot dat de regering een onderzoek vorderde. In november 1978 werd Leo Ryan, een congreslid uit Californië, opgedragen een bezoekje te brengen aan Guyana. Onder meer zijn assistente Jackie Speier en een aantal journalisten vergezelden hem tijdens zijn onderzoeksmissie naar Jonestown.

“Ik wilde zo snel mogelijk weg”

De delegatie arriveerde op 17 november 1978 in het kamp en werd er met open armen ontvangen door Jones en een aantal volgelingen. Er waren optredens en een uitgebreid diner, alles leek er vrolijk. Maar het duurde niet lang voor duidelijk werd dat het om een schijnvertoning ging. Een van de sekteleden duwde een meegereisde journalist een briefje in de handen met een noodkreet om hulp. Hij bleek lang niet de enige die er weg wilde, waarop congreslid Ryan besloot om enkele volgelingen terug mee te nemen naar de VS.

Een beslissing die Jones deed panikeren. Jackie Speier schreef over dat moment in haar memoires die vorige week gepubliceerd werden. “Hij kraakte”, aldus de assistente. “Voor de camera’s van de journalisten zei hij dat hij hen altijd graag zou blijven zien, maar hij siste woorden als ‘leugenaars’ en ‘verraders’. Ik wilde daar zo snel mogelijk weg.”

Nadat ook nog een van Jones’ trouwe volgelingen Ryan probeerde te steken met een mes, vluchtte de delegatie richting landingsbaan. Het vliegtuig is echter nooit kunnen opstijgen. Zodra ze het toestel bereikten, openden de bewakers het vuur. Congreslid Ryan werd doorzeefd met - zo bleek achteraf - 45 kogels. Speier zag het voor haar ogen gebeuren: “Ik volgde hem onder het vliegtuig en zag hoe hij neergeschoten werd. Hij viel op de grond, het bloed stroomde uit zijn hals. Ik liet me ook vallen en deed alsof ik dood was.”

Het scheelde geen haar of de vrouw kon het niet meer neerschrijven: ze werd zelf vijf keer geraakt, in haar zij, haar rechterarm, haar been en haar rug. Het is een wonder dat ze de regen aan kogels overleefd heeft. Een van de journalisten slaagde erin voor zijn overlijden de aanslag op beeld vast te leggen.

Massa(zelf)moord

Terug in het kamp van Jonestown moest het ergste nog beginnen. Jones was vastbesloten het heft in handen te houden en besloot niet te wachten op de gevolgen van het bloedbad dat hij zonet had laten creëren. De leider kondigde aan dat het tijd was. Hij vertelde zijn volgelingen dat congreslid Ryan vermoord werd en dat een “revolutionaire zelfmoord” de enige mogelijke uitweg was. Het Guyaanse leger zou immers al onderweg zijn om hen te martelen en vermoorden.

Vervolgens beval Jones zijn volgelingen een met cyanide vergiftigde punch te drinken. Wie weigerde, kreeg de cyanide ingespoten of werd vermoord. In totaal stierven die dag 914 mensen, onder hen bijna 300 kinderen. De FBI kreeg audiotapes te pakken waarop te horen is hoe de huilende kinderen vergiftigd worden.

Toen Guyanese troepen de volgende ochtend Jonestown bereikten, ontdekten ze een griezelig stil kamp dat bezaaid lag met lichamen. Een klein aantal overlevenden, mensen die zich hadden verborgen tijdens de vergiftiging, kwamen doodsbang tevoorschijn. Jim Jones zelf werd later dood teruggevonden met een schotwonde aan het hoofd.