Waarom onderzoeksgeld aannemen van de tabaksindustrie ongehoord is

Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door de tabaksindustrie. Er zijn maar weinig wetenschappers die een regel met die strekking graag in de verantwoording van hun onderzoeksartikel schrijven. Want tabaksfabrikanten, dat zijn multinationals die met hun producten miljoenen mensen verslaafd maken aan dodelijke producten. Wereldwijd sterven er jaarlijks 7 miljoen mensen aan, blijkt uit cijfers van de wereldgezondheidsorganisatie WHO. Bovendien heeft de tabaksindustrie een slechte reputatie waar het samenwerking met wetenschappers betreft, zoals jarenlang twijfel zaaien over de verslavende en dodelijke werking van hun producten.

En toch, ondanks al deze bezwaren, duiken ze ineens weer op. De universiteiten en onderzoeksinstellingen die tabaksgeld aanvragen én krijgen voor hun studies. Onlangs de universiteit van Palermo, Oxford Economics, California State University en dichter bij huis: de Universiteit Utrecht. Bij laatstgenoemde universiteit liep de spanning deze week dermate hoog op, dat het college van bestuur besloot de samenwerking met het tabaksfonds alsnog te annuleren.

Wat is hier aan de hand? Politici en bestuurders moedigen wetenschappers continu aan om niet alleen hun hand op te houden bij de belastingbetaler. Samenwerking met het bedrijfsleven is cruciaal, vinden opeenvolgende kabinetten. Dus je kunt het wetenschappers niet kwalijk nemen dat ze om zich heen kijken naar bedrijven die onderzoek willen financieren.

Smokkel en misdaad

Tegelijkertijd werpt dit grote dilemma's op. Want van wie neem je wel en geen geld aan, en tegen welke voorwaarden? Bij PMI Impact - opgericht door tabaksgigant Philip Morris - bungelt een verleidelijke zak met onderzoeksgeld: 100 miljoen dollar. Als dat geld bestemd was geweest voor onderzoek naar de gezondheidseffecten van sigaretten, dan hadden de Universiteit Utrecht en waarschijnlijk ook veel andere onderzoeksinstellingen direct 'nee' gezegd. Op dat vlak is de reputatie van de tabaksindustrie, en het risico voor imagoschade van een samenwerking te groot. Maar PMI Impact draait om een ander type onderzoek, en daardoor slaat de twijfel toe.

Tegengaan van smokkel en aanverwante misdaad; dat is het officiële doel van PMI Impact. Smokkel van tabak, elektronica, drugs, wapens, dieren; het is volgens een uitleg op de website van PMI Impact allemaal met elkaar verbonden. 'Kwaadwillenden exploiteren dezelfde grootschalige smokkelroutes en corrupte netwerken. De georganiseerde misdaad onthoudt overheden en belastingbetalers opbrengsten, kaapt handel van legale bedrijven en bedriegt consumenten met producten van dubieuze kwaliteit. Naast de economische impact ondermijnt illegale handel de welvaart door corruptie in de hand te werken en geld te generen voor andere misdaden, zoals drugshandel, mensensmokkel en soms ook terrorisme.'

Frisdrank

Gezondheidsorganisaties sponsoren, maar tegelijkertijd dwars gaan liggen bij wetgeving die een gezonde levensstijl bevordert. Het is een veelgebruikte tactiek van frisdrankfabrikanten, blijkt uit een Amerikaanse studie in American Journal of Preventive Medicine. De onderzoekers roepen gezondheidsorganisaties op niet langer financiering uit de ongezonde levensmiddelenindustrie aan te nemen. De Amerikaanse beroepsvereniging voor kinderartsen en de nationale diabetesbond volgden dit advies reeds op.

Wapen- en mensensmokkel bestrijden, de financiering van terrorisme de nek om draaien, legale bedrijven beschermen; wie kan daar nou tegen zijn?

De Utrechtse hoogleraar economisch en Europees strafrecht John Vervaele wilde al langer onderzoek doen naar zogeheten cheap whites uit onder meer Rusland en Oekraïne. Dit zijn sigaretten die legaal worden geproduceerd, maar vervolgens het illegale circuit ingaan. Vervaele wil in kaart brengen hoe overheidsdiensten dit bestrijden, en hoe het beter kan.

Vervaele dook niet zomaar op het tabaksgeld om zijn studie te kunnen uitvoeren. Jarenlang waren zijn verzoeken bij Nederlandse ministeries en Europese fondsen tevergeefs, blijkt uit een interview in het Utrechtse universiteitsblad DUB. Toen hij hoorde van het fonds van PMI, bestudeerde hij eerst de voorwaarden van de geldschieter. Wie selecteerde de gehonoreerde voorstellen? Een onafhankelijke raad, valt er te lezen op de website van PMI Impact, met onder meer wetenschappers, openbaar aanklagers en een ex-voorzitter van Europol. Was hij vrij om te publiceren wat hij wilde, ook als de onderzoeksresultaten de tabaksindustrie niet zouden bevallen? Ja, dat was hij.

Schadelijke band

Vervaele kreeg groen licht van de decaan en deed zijn aanvraag. De Universiteit Utrecht nam zelf contact op met een aantal journalisten zodat Vervaele zijn keuze kon uitleggen. 'Mijn onderzoek is onafhankelijk en dient een maatschappelijk belang, zelfs op het vlak van de gezondheidzorg', zegt hij in het universiteitsblad DUB. 'Alle sigaretten zijn zeer ongezond, maar illegaal geproduceerde sigaretten kunnen bijvoorbeeld nog meer nicotine bevatten. (...) Deze illegale sigaretten zijn bovendien stukken goedkoper omdat allerlei belastingen op legale tabak 70 tot 90 procent van de eindwaarde bepalen. De lage prijs zorgt voor meer consumptie.'

Inmiddels is Vervaele niet meer bereikbaar voor commentaar, de woordvoering verloopt via het college van bestuur. Want sinds zijn interview is er nogal wat gebeurd. De Nederlandse Vereniging voor Oncologie adviseerde in een open brief aan het universiteitsbestuur 'met klem deze schadelijke band met de tabaksindustrie onmiddellijk te verbreken'. Prominente hoogleraren, zoals oud-KNAW-president Hans Clevers, uitten zware kritiek. Bovendien kwam Utrechts onderzoeksgeld van een andere geldschieter, KWF Kankerbestrijding, ineens op de helling te staan.

'Totaal naïef', noemt longarts Wanda de Kanter de actie van de Universiteit Utrecht. 'Je dient altijd de belangen van de tabaksindustrie zodra je met hen gaat samenwerken of geld van hen aanneemt. Een van de beste strategieën tegen roken is het verhogen van de prijs van sigaretten met accijnzen. Dit antismokkelproject van Philip Morris heeft als verborgen doel om argumenten te verzamelen om die accijnzen omlaag te krijgen. Zo van: lagere accijnzen, dan loont smokkel minder.' (PMI laat in een reactie weten 'verstandig belastingbeleid' te steunen waaronder 'periodieke, stapsgewijze belastingverhoging die marktverstoringen voorkomen'.)

Luk Joossens, tabaksexpert bij de Europese kankerpreventieorganisatie ECL, wijst bovendien op de dubieuze rol die sigarettenfabrikanten eerder speelden bij smokkel. 'Volgens een aanklacht van de EU tegen Philip Morris van november 2000 werkte Philip Morris in het verleden actief mee aan de smokkel. Ze sluisden hun sigaretten van de Antwerpse haven naar de Italiaanse markt en ontdoken zo accijnzen. Met sloffen sigaretten voor de halve prijs konden ze zo onder meer hun marktaandeel vergroten.' (Philip Morris zegt juist opbrengst te verliezen door tabakssmokkel en mee te werken met strenge regulering.)

Zwak argument

Het argument van Vervaele dat hij vrij is om te publiceren wat hij wil, vindt Joossens zwak. 'Zo'n onderzoeksfonds stuurt hoe dan ook de agenda: ineens verschijnen er allemaal studies naar sigarettensmokkel, waardoor het een heel belangrijk onderwerp lijkt. Het afgelopen jaar, bijvoorbeeld, was op basis van hun gegevens in België maar 3 procent van de sigaretten illegaal. Toch stuurden tabaksfabrikanten weer berichten de wereld in dat dit alarmerend is.'

De Kanter voegt daar aan toe: 'Zo'n onderzoeksfonds is ook een manier om je imago schoon te poetsen. Philip Morris, trotse partner van de Universiteit Utrecht. Klinkt chic toch? Terwijl het natuurlijk een verderfelijk bedrijf is dat jonge mensen verslaafd maakt en ziekte en dood zaait.'

Wapens

'Waarom ik geen onderzoeksgeld accepteer van defensie.' De Amerikaanse computerwetenschapper Benjamin Kuipers schrijft er uitgebreid over op zijn webpagina van de Universiteit van Michigan. 'De wereld is zo klein geworden door transport en communicatie, en onze wapens zo dodelijk, nucleair en biologisch. We kunnen ons niet de illusie veroorloven dat geweld ons veiliger maakt. Ik wil niet meewerken aan het effectiever maken van oorlogsvoering.' Wat ook meespeelt, geeft Kuipers toe: voor computerwetenschappers zijn er genoeg niet-militaire onderzoeksfinanciers beschikbaar om een succesvolle carrière te kunnen hebben.

Ook KWF Kankerbestrijding was not amused dat de Universiteit Utrecht tabaksgeld zou aannemen voor onderzoek. Woordvoerder Mischa Stubenitsky vertelt over 'lange' en 'stevige' gesprekken met de universiteit. Begin 2017 scherpte KWF de voorwaarden van de eigen onderzoeksfinanciering aan: om in aanmerking te komen voor geld van KWF mag niemand in de organisatie die geld ontvangt banden hebben met de tabaksindustrie. (Tot die tijd gold dat alleen voor de hoofdonderzoeker.) Stubenitsky: 'We waarschuwden de universiteit: als jullie dit doen, komen álle subsidievragen van Utrechtse onderzoekers bij ons in gevaar. Dat gaat om tientallen miljoenen per jaar. Het college van bestuur schrok zich te pletter toen het dat hoorde.'

Na alle commotie ging de Universiteit Utrecht deze week alsnog overstag en besloot het onderzoek van Vervaele uit eigen middelen te betalen. Maar de tabakskwestie roept ook de vraag op: waar leg je de grens? Universiteiten hanteren strikte regels om oneigenlijke beïnvloeding van geldschieters te voorkomen. Zo is het gebruik om contractueel vast te leggen dat de wetenschappers hun resultaten hoe dan ook publiceren, ook als die haaks staan op de belangen van het bedrijf.

Alcohol

Maar hoe zit dat met de bron van het geld? Daarover is het beleid een stuk vager. Want wat te doen met onderzoeksgeld van bijvoorbeeld de alcoholindustrie? Zo loopt er bij het Amerikaanse National Institute of Health nu een 100 miljoen dollar kostend onderzoek naar de vraag of een drankje per dag hartaanvallen kan voorkomen. Alcoholfabrikanten, waaronder Heineken, betalen grotendeels de rekening voor de studie. Ook hier bezweren de betrokken wetenschappers dat ze onafhankelijk kunnen werken, maar er klinkt ook kritiek. 'Onderzoek laat zien dat door de industrie gesponsorde studies vrijwel altijd positief uitvallen voor de geldschieter, zelfs wanneer onderzoekers denken dat ze immuun zijn voor zulke invloeden', waarschuwt de Amerikaanse emeritus-voedingshoogleraar Marion Nestle in The New York Times.

De gevaren van alcohol zijn bekend, van verslaving tot rijden onder invloed. Bovendien verhoogt alcohol het risico op kanker. Zo schrijft KWF Kankerbestrijding dat ongeveer 3 procent van alle kankersterfte te wijten is aan alcoholgebruik. 'Zelfs 1 drankje verhoogt je kans op kanker al. Drink daarom het liefst geen alcohol.'

Toch eist KWF Kankerbestrijding niet dat universiteiten geen geld mogen accepteren van alcoholfabrikanten om in aanmerking te komen voor onderzoeksgeld van KWF Kankerbestrijding. Stubenitsky: 'Als we dat zouden doen, dan is het hek van de dam. Sommige voeding is ook een risicofactor bij kanker, net als luchtverontreiniging. Stoppen we dan met onderzoeksgeld doneren aan universiteiten die ook onderzoek doen in samenwerking met voedingsproducenten? Dat wordt onwerkbaar. We stellen nu alleen bij de tabaksindustrie zulke strenge eisen omdat het verband tussen roken en kanker verreweg het sterkst is. Eén op de twee rokers sterft aan zijn of haar verslaving. (Sommige studies spreken zelfs van twee op de drie, red. ) Van een fabrikant die dat soort producten verkoopt moet je echt geen onderzoeksgeld willen accepteren.'

Longarts Wanda de Kanter sluit zich daarbij aan: 'Alcohol is óók slecht voor de gezondheid, maar roken is vele malen gevaarlijker en verslavender.'

Algemene regels

De Utrechtse rector Van der Zwaan laat weten dat zijn universiteit geen geld accepteert van de wapenindustrie, en ook geen onderzoek wil doen dat de wapenindustrie zou kunnen gebruiken. Al is dat laatste vaak moeilijk in te schatten, want zou de wapenindustrie bijvoorbeeld niet ook kunnen profiteren van een fundamenteel onderzoek naar zelflerende computersystemen? Van der Zwaan: 'Je moet het echt per onderzoeksvoorstel inschatten: kunnen we dit geld aannemen of niet, en tegen welke voorwaarden? Dit soort vraagstukken laten zich moeilijk vangen in algemene regels.'

Een paar jaar geleden kreeg de Universiteit Utrecht kritiek op een samenwerking met Red Bull. Uit Utrechtse studies bleek onder meer dat je van energiedrankjes beter gaat autorijden, en dat de pepdrankjes helpen tegen overmatig alcoholgebruik. Conclusies die verdacht mooi passen in het straatje van de financier, wat tot veel kritiek leidde en zelfs Kamervragen. Twee commissies bogen zich over de kwestie: de commissie wetenschappelijke integriteit van de Universiteit Utrecht en het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit. Beide concludeerden dat de Utrechtse studies naar energiedrankjes door de beugel konden.

Van der Zwaan: 'Achteraf denk ik ook daar: dit hadden we gewoon niet moeten doen. De kwaliteit van het onderzoek was prima, net als de afspraken om belangenverstrengeling te voorkomen. Maar wat was het wetenschappelijk en maatschappelijk belang van dit onderzoek? Dat was nihil, als je het mij vraagt. We zijn als wetenschappers niet op aarde om routine-analyses van bedrijven uit te voeren.'