Van Warschau en Helsinki tot Parijs en Berlijn: tientallen zeldzame 19de-eeuwse Russische boeken plots verdwenen

In april 2022, kort nadat Rusland Oekraïne was binnengevallen, kwamen twee mannen aan bij de bibliotheek van de Universiteit van Tartu, de op een na grootste stad van Estland. Ze vertelden de bibliothecarissen dat ze Oekraïners waren die de oorlog ontvluchtten en vroegen om 19e-eeuwse eerste edities van werken van Alexander Poesjkin, de nationale dichter van Rusland, en Nikolaj Gogol. Ze spraken Russisch en zeiden dat ze een oom en neef waren die onderzoek deden naar de censuur in het tsaristische Rusland, zodat de neef een beurs voor de Verenigde Staten kon aanvragen. De bibliothecarissen wilden graag helpen en gingen akkoord. De mannen bestudeerden de boeken tien dagen lang.

Vier maanden later, tijdens een jaarlijkse routine-inventarisatie, ontdekte de bibliotheek dat acht boeken die de mannen hadden geraadpleegd verdwenen waren. Ze waren vervangen door reproducties van zo’n hoge kwaliteit dat alleen deskundige ogen ze konden onderscheiden. “Het was verschrikkelijk”, zegt Krista Aru, de directrice van de bibliotheek. “Ze hadden een heel goed verhaal.”

In eerste instantie leek het een eenmalige gebeurtenis – pech in een provinciale bibliotheek. Maar dat was het niet. De politie onderzoekt nu wat volgens hen een grote, gecoördineerde reeks diefstallen is van zeldzame 19de-eeuwse Russische boeken – voornamelijk eerste en vroege edities van Poesjkin – uit bibliotheken in heel Europa.

Sinds 2022 zijn er volgens Europol meer dan 170 boeken met een waarde van meer dan 2,6 miljoen dollar verdwenen uit de Nationale Bibliotheek van Letland in Riga, de universiteitsbibliotheek van Vilnius, de Staatsbibliotheek van Berlijn, de Beierse Staatsbibliotheek in München, de Nationale Bibliotheek van Finland in Helsinki, de Nationale Bibliotheek van Frankrijk, universiteitsbibliotheken in Parijs, Lyon en Genève, en uit Tsjechië. De bibliotheek van de Universiteit van Warschau werd het zwaarst getroffen, met 78 verdwenen boeken.

De boeken zijn elk tienduizenden tot honderdduizenden dollars waard. In de meeste gevallen werden de originelen vervangen door kopieën van hoge kwaliteit die zelfs de verkleuringen van het papier nabootsten – een teken van een geraffineerde operatie. De verdwijning van zoveel boeken van hetzelfde soort uit zoveel landen in een relatief korte periode is ongekend, zeggen experts. De diefstallen hebben ertoe geleid dat bibliotheken hun beveiliging hebben opgeschroefd en dat handelaren zeer alert zijn op de herkomst van Russische boeken.

Hoe Russische zeldzame boeken in het middelpunt kwamen te staan van een mogelijke multinationale criminele samenzwering is evenzeer een verhaal van geld en geopolitiek als van sluwe vervalsers en gebrekkige beveiliging van bibliotheken. Autoriteiten, bibliothecarissen en experts in Russische zeldzame boeken geloven dat de dieven kleinere vissen zijn die in opdracht van grotere vissen opereren. Maar wie er achter de diefstallen zit en wat hen motiveert, blijft vooralsnog onduidelijk.

Eerste edities van Russische schrijvers uit de Gouden Eeuw zijn de afgelopen jaren voor tien- tot honderdduizenden euro’s verkocht op westerse veilingen. Experts zeggen dat er tegenwoordig een bloeiende markt voor is in Rusland, waar ze een enorme culturele en patriottische waarde hebben. Franse autoriteiten sluiten een door de staat gesanctioneerde poging om Russische schatten mee naar huis te nemen niet uit.

Volgens Europol hebben de autoriteiten negen mensen gearresteerd in verband met de diefstallen. Eind april werden er vier gearresteerd in Georgië, samen met meer dan 150 boeken. In november heeft de Franse politie drie verdachten in hechtenis genomen. Een andere man is veroordeeld in Estland en een vijfde verdachte zit vast in Litouwen.

Een speciale Franse politie-eenheid die zich bezighoudt met het bestrijden van culturele diefstal houdt toezicht op het onderzoek in Frankrijk en coördineert het in heel Europa. De autoriteiten schetsen een beeld van een netwerk van handlangers, soms bloedverwanten, die met bibliotheekkaarten door heel Europa reizen, soms onder valse namen. Ze doen dit om zeldzame Russische boeken te zoeken, kopieën van hoge kwaliteit te maken en ze vervolgens te ruilen voor de originelen, zo blijkt uit dossiers die The New York Times heeft ingezien.

Het onderzoek, dat de naam Operatie Poesjkin kreeg, werd uitvoerig beschreven door Le Parisien, een Parijs dagblad. De directeur van de Franse cultuurpolitie, kolonel Hubert Percie du Sert, weigerde commentaar te geven.

Omarmd door Stalin en Poetin

In Rusland is Poesjkin een nationaal icoon met de status van Shakespeare maar de vertrouwdheid van een vriend. Als romantisch dichter, romancier en toneelschrijver, aristocraat, libertijn, en schrijver over vrijheid en het keizerrijk bracht hij de Russische literatuur en de Russische taal zelf naar de moderne tijd voor hij op 37-jarige leeftijd in 1837 stierf in een duel.

“In Rusland waren er de voorbije 200 jaar geen vier elementen in de natuur maar vijf, en het vijfde is Poesjkin”, zegt André Markovicz, de vertaler bij uitstek van Poesjkin in het Frans.

Elke leider van Rusland heeft Poesjkin omarmd in lijn met zijn eigen politieke visie, van de tsaren die het Russische rijk uitbreidden in de 19de eeuw, tot Stalin – die in de hele Sovjet-Unie publieke vieringen hield op de 100ste verjaardag van Poesjkins dood in 1937, zelfs terwijl hij intellectuelen zuiverde. Ook president Vladimir Poetin heeft Poesjkin aangehaald in toespraken en over de hele wereld monumenten voor hem onthuld.

“Poesjkin is de spiegel van alle tijdperken in Rusland”, zegt Markovicz. In Oekraïne is Poesjkin vandaag een verguisd symbool van het Russische imperialisme geworden sinds de brutale Russische invasie en mensen hebben standbeelden van hem omvergeworpen.

De prijzen van boeken gepubliceerd tijdens het leven van de heilige drie-eenheid van Russische romantische schrijvers – Poesjkin, Gogol en Michail Lermontov – zijn de afgelopen twintig jaar dramatisch gestegen, in lijn met de toegenomen rijkdom van Russische verzamelaars. Het is een kleine markt met relatief weinig boeken en verzamelaars die vaak een checklist hebben van de boeken die ze willen hebben, zeggen de handelaars.

Poesjkin stierf jong en dus zijn Poesjkins die tijdens zijn eigen leven verschenen schaars. Hij publiceerde Eugene Onegin, een roman in verzen, als feuilleton; een eerste editie met enkele hoofdstukken in hun originele wikkel werd verkocht voor meer dan 467.000 Britse pond (581.000 dollar) op een veiling bij Christie’s in 2019.

Westerse sancties die werden ingesteld nadat Rusland Oekraïne binnenviel, verbieden handelaren in het Westen om te verkopen aan inwoners van Rusland, waardoor een bestaande schaduwmarkt voor zeldzame boeken wordt gevoed. Op deze markt wordt de verkoop vaak onderhands geregeld via tussenhandelaren, met contante transacties die moeilijk te traceren zijn, zeggen handelaren. Bibliotheken zijn een makkelijk doelwit voor dieven omdat ze bedoeld zijn om het publiek te dienen; ze zijn vaak ondergefinancierd en hebben niet dezelfde beveiliging als musea en andere instellingen met waardevolle werken.

“Het is makkelijk om de boeken te krijgen, het is makkelijk om te weten welke boeken je moet pakken en het is makkelijk om de waarde te kennen”, zegt Pierre-Yves Guillemet, een handelaar in Londen die gespecialiseerd is in zeldzame Russische boeken.

Guillemet en andere handelaren zeiden dat het onwaarschijnlijk is dat de Russische boeken die uit Europese bibliotheken zijn gestolen op officiële veilingen in het Westen terechtkomen. De International League of Antiquarian Booksellers, een handelsorganisatie, heeft veel van de recente diefstallen uit bibliotheken opgenomen in haar Vermiste Boeken Register.

Angus O’Neill, vicepresident en voorzitter van de beveiligingscommissie, stelt dat de organisatie regelmatig contact heeft gehad met Europol om haar leden te informeren over de diefstallen. “Boekverkopers wordt aangeraden voorzichtig te zijn!”, schreef de Staatsbibliotheek van Berlijn in het Vermiste Boeken Register, waarin ze de vijf Russische boeken opsomde die ze was kwijtgeraakt, met een totale waarde van in de lage zes cijfers.

Te koop als trofee

Zoveel gestolen boeken opnemen in de relatief kleine markt voor Russische boeken kan moeilijk zijn. Maar dit zijn de beroemdste boeken in Rusland, zegt Guillemet, die niet alleen aantrekkelijk kunnen zijn voor doorgewinterde verzamelaars, maar ook voor “rijke mensen die op zoek zijn naar trofeeën”.

Europol meldt dat sommige van de gestolen boeken al waren verkocht door veilinghuizen in Moskou en Sint Petersburg, “waardoor ze in feite niet meer terug te halen zijn”. Het agentschap maakte niet bekend welke boeken, vanwege het lopende onderzoek.

Handelaren zeggen dat het niet ongewoon is dat Russische boeken met bibliotheekstempels te koop zijn. De Sovjets plunderden private familiecollecties en nationaliseerden bibliotheken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog brandden bibliotheken af, de Sovjets haalden boeken uit Duitsland en de nazi’s haalden boeken uit Rusland. Toen de Sovjet-Unie ineenstortte, verkochten verarmde bibliothecarissen soms stiekem bibliotheekboeken om zichzelf te onderhouden.

In de 20ste eeuw stroomden Russische boeken westwaarts toen emigranten hun collecties verkochten. In de 21ste eeuw stroomden ze weer oostwaarts toen nieuwe generaties Russen ze terugkochten. In 2018 veilde Christie’s een van de grootste privécollecties Russische boeken in het Westen, bijeengebracht door R. Eden Martin, een advocaat in Chicago, een verkoop die in totaal meer dan 2,2 miljoen dollar opbracht.

Nerveuze blikken

De recente diefstallen hebben geleid tot verhoogde waakzaamheid. “Het is erg verontrustend wanneer dit soort diefstallen plaatsvinden”, zegt Susan Benne, directeur van de Antiquarian Booksellers’ Association of America. “Bibliotheken zijn er om toegang te verschaffen aan wetenschappers en het publiek, en wanneer een vertrouwensbreuk als deze plaatsvindt, kunnen noodzakelijke veranderingen in de beveiliging die toegang beperken.”

De diefstallen lijken de meeste publieke verontwaardiging te hebben veroorzaakt in Polen, dat zeer gevoelig is voor werkelijke en vermeende Russische agressie. Afgelopen oktober ontdekte de bibliotheek van de Universiteit van Warschau, een voormalige Russische keizerlijke universiteit met een grote collectie 19e-eeuwse Russische boeken, dat er 78 Russische zeldzame boeken ontbraken, waaronder eerste edities van Poesjkin. De diefstallen zijn mogelijk begonnen in de herfst van 2022 en gingen door tot ze tien maanden later werden ontdekt, verklaart een woordvoerster van de universiteit.

Nu de autoriteiten in heel Europa verdachten beginnen te arresteren, tot nu toe allemaal met de Georgische nationaliteit, tekent zich een beeld af van een mogelijk netwerk. Een van de mannen die betrokken was bij de diefstallen in de universiteitsbibliotheek van Vilnius, die zeventien boeken verloor ter waarde van 440.000 euro (470.000 dollar), zit in de gevangenis in Litouwen. Hij wordt er ook van verdacht betrokken te zijn bij diefstallen in andere bibliotheken. In Estland werd één man veroordeeld op beschuldiging van de roof in Tartu. Hij was daar uitgeleverd door Letland, waar hij had gezeten voor het faciliteren van de diefstal van drie boeken uit de Nationale Bibliotheek van Letland in Riga – een van Poesjkin en twee van de Russische futuristische dichter Aleksei Kruchyonykh, die Poesjkin had afgezworen en op zoek was naar een nieuwe poëtische taal.

Afgelopen november heeft de Franse politie drie mensen in hechtenis genomen op beschuldiging van criminele samenzwering voor het stelen van twaalf Russische boeken in een universiteitsbibliotheek in Parijs, zegt het parket van Parijs. Het parket meldt dat de autoriteiten de vermeende daders in verband hebben gebracht met een andere diefstal die afgelopen juli in de bibliotheek van een prestigieuze openbare universiteit in Lyon plaatsvond. Dezelfde mannen zijn volgens de dossiers ook geïdentificeerd in de Nationale Bibliotheek van Frankrijk in Parijs.

Het aanvragen van een 19de-eeuwse vroege editie van Poesjkin in de zaal met zeldzame boeken van de Nationale Bibliotheek van Frankrijk leidt tegenwoordig tot nerveuze blikken van bibliothecarissen. Ook wordt er snel gevraagd naar meer informatie over de motieven van de lezer. Vorig jaar stalen dieven acht boeken van Poesjkin en een van Lermontov, met een totale geschatte waarde van 650.000 euro, een van de grootste diefstallen uit de bibliotheek in de moderne tijd.

Het patroon was hetzelfde. Een man kwam maandenlang opdagen om zeldzame Russische boeken te raadplegen. Toen de bibliothecarissen naar de aard van zijn onderzoek vroegen, beweerde hij dat hij geen Frans of Engels sprak. De bibliothecarissen twijfelden, maar gaven hem uiteindelijk toch toegang. De man zou de boeken gestolen hebben, mogelijk verstopt in de mitella van een ingezwachtelde arm. Hij verving ze door kopieën van zo’n hoge kwaliteit dat de bibliothecarissen de diefstallen maandenlang niet ontdekten.

De bibliotheek bewaart de Russische boeken uit de Gouden Eeuw nu in haar heilige der heiligen, samen met de zeldzaamste boeken, waaronder een Gutenbergbijbel.

_{© The New York Times}