155 jaar geleden werd de Schelde tolvrij na lang onderhandelen en historisch akkoord

Het Schelde Vrij-monument op de Marnixplaats en het ‘het bootje’ op de Lambermontplaats zijn maar enkele herinneringen aan dat moment in 1863, toen schepen na lange tijd opnieuw vrij over de Schelde konden varen.

In 1814 worden de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden herenigd als bufferstaat tegen het verslagen Frankrijk. Antwerpen zou voortaan louter een handelshaven zijn en geen oorlogs­bodems meer ontvangen. Want dat was wel het geval onder het bewind van Napoleon, die van het veroverde Antwerpen “een geladen pistool, gericht op het hart van Engeland” wilde maken.

Groot en Klein Dok

Het is onder meer daardoor dat Antwerpen nu over een Willem- en een Bonapartedok op het Eilandje beschikt. Het was Napoleon die het Groot en het Klein Dok, zoals de bassins toen werden genoemd, heeft laten graven.

Na de oorlog, toen de Nederlanden opnieuw herenigd waren, kreeg Willem I, de toenmalige koning der Nederlanden, het voorrecht om de vrijmaking van de Schelde aan te kondigen.

Brenger van welvaart

Die vrije vaart was een belangrijk gegeven. Antwerpen ligt ongeveer tachtig kilometer stroomopwaarts vanaf de monding van de Schelde in de Noordzee en is daarmee een belangrijke Europese haven. Dat hadden de Antwerpenaren in de Gouden Eeuw aan den lijve ondervonden. Die gunstige ligging bracht hen welvaart en kennis.

Ook met het tegenovergestelde waren de stedelingen vertrouwd. De haven is in haar geschiedenis meerdere malen geblokkeerd geweest. Dat leidde telkens tot economisch verval.

Voor Napoleon de stad veroverde, was de haven bijna honderd jaar van de buitenwereld afgesloten geweest. Pas onder het Franse bewind floreerde Antwerpen opnieuw als centrum voor de handel.

Onafhankelijkheid

De symbolische vrijmaking van de Schelde door Willem I in 1814 zou Antwerpen maar voor een korte periode voorspoed brengen. Met de Belgische Revolutie in 1830 veranderde de situatie opnieuw. Nadat België zich, ondanks de protesten van onder meer de orangisten in Antwerpen, onafhankelijk verklaarde van Nederland, moesten er nieuwe grenzen worden vastgelegd tussen beide landen.

In 1839 werden de nieuwe grenzen erkend. Een van de gevolgen van de regeling was dat de monding van de Schelde in de Noordzee onder de soevereiniteit van Nederland kwam. De bovenloop van de stroom, die door Antwerpen liep, viel onder de Belgische soevereiniteit.

In het verdrag werd eveneens de vrijheid van scheepvaart bevestigd. Maar tegelijkertijd kreeg het Koninkrijk der Nederlanden het recht om tol te heffen op elk schip dat richting haven van Antwerpen voer. En dat gebeurde dan ook.

1,3 gulden per ton

De afspraken waren duidelijk: per ton aan vracht rekende Nederland een tolheffing van 1,3 gulden. Een pittig bedrag voor die tijd. Om de Antwerpse haven en de Belgische economie enigszins te ontzien, besloot de Belgische overheid de betaling van de tolgelden over te nemen van de rederijen.

Het bleek een financiële strop te zijn voor het jonge land. Tegen 1860 vertegenwoordigde die tol jaarlijks 1,5 miljoen frank. Dat was meer dan 1% van de nationale begroting en niet langer houdbaar. Daarom stelde de Belgische regering voor om de Nederlanders een eenmalig bedrag te betalen, dat hen voor eeuwig moest verlossen van de gewraakte en loodzware tol. Wat volgde waren moeizame onderhandelingen tussen België en Nederland.

De Belgische onderhandelaars, premier Charles Rogier en de secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken Auguste Lambermont, slaagden uiteindelijk in hun opzet. In 1863 werd schelde tolvrij gemaakt en was er een garantie dat Antwerpen nooit meer zou lijden onder een tolheffing.

Vereeuwigd

Zowel Rogier als Lambermont worden tot op vandaag herinnerd als de architecten van een historisch akkoord voor Antwerpen en het rest van het land. Charles Rogier heeft niet alleen een metrostation met zijn naam in Brussel, ook de ambtswoning van de premier is naar hem vernoemd.

Lambermont heeft op het Antwerpse Zuid een plein gekregen. Ook het monument uit 1912 op de Lambermontplaats verwijst deels naar het tolvrij maken van de Schelde.

Het bekendste monument dat herinnert aan het vrijmaken van de Schelde is ongetwijfeld Schelde Vrij op de Marnixplaats.

In 1873 schreef de stad een wedstrijd uit voor het ontwerpen van een herdenkingsmonument. Het was kunstenaar Jean­Jacques Winders die de opdracht kreeg. Het monument werd ingehuldigd in 1883 en is ondertussen beschermd.