"We geloofden jarenlang alles wat deze CEO's ons op de mouw spelden": wat fout loopt met Musk is ook onze schuld

‘Ik denk dat het mogelijk is voor gewone mensen om buitengewoon te zijn’: het is maar één van de vele citaten waarmee Elon Musk schermt tijdens peptalksessies voor managers. De stellingen waarmee hij daarentegen uitpakt tegenover zijn 22 miljoen Twitter-volgers zouden een gewone werknemer zijn job kosten. Door vorige week te tweeten dat een Britse duiker, die de twaalf Thaise voetballertjes en hun trainer meehielp te redden, ‘een pedo is’ overschreed hij voor velen de grens van het fatsoen.

Aanvankelijk oogstte hij grote lof omdat hij in zeven haasten een miniduikboot liet ontwikkelen waarmee hij dacht de jongens te ontzetten. Zo ingenieus het tuig was, zo onpraktisch ook, omdat de rotsachtige spelonken te smal en te scherp waren. Musk legde zich daar eerst ruiterlijk bij neer. Hij ontstak pas in woede toen de duiker zijn investering afdeed als een pr-stunt. Hoewel de miljardair zich deze woensdag verontschuldigde, riskeert hij nog steeds een juridische klacht wegens laster.

Het is ook niemand ontgaan dat het excuus er pas kwam onder druk van investeerders, die vrezen voor de fragiele koers van zijn beursaandelen. Er werden al openlijke verbanden gelegd tussen zijn tweetgedrag en een aantal managementproblemen in zijn bedrijven.

Musk is vandaag de CEO en product-architect van Tesla, de elektrische sportwagen, en Space Explorations Technologies Corp (SpaceX), dat vanaf Cape Canaveral cargo voor de NASA lanceert. Alleen al omdat zijn stuwraketten terug verticaal op aarde landen, verdiende de techgigant al zijn plaats in de geschiedenis.

Toch is er de voorbije maanden twijfel ontstaan over de duurzaamheid van zijn risicovolle ondernemingen, omdat hij zelf voortdurend de rand van het haalbare opzoekt. Volgens zijn aanhangers stelt net deze ondernemersmentaliteit hem in staat om technologische grenzen te verleggen. Ze bewonderen zijn moed om te durven falen, eigen aan de bikkelharde wereld van Silicon Valley. Zijn critici voeren aan dat hij tegelijk te veel praatjes verkoopt. Zij meten hem aan zijn reële vooruitgang, niet aan zijn futuristische dromen.

Winst winst winst

De eerste helft van dit jaar gaf beide kampen gelijk. In februari demonstreerde SpaceX zijn nieuwe, krachtige Falcon Heavy-raketten. Hij slaagde er in om beide stuwraketten simultaan te laten landen terwijl een rode Tesla Roaster de ruimte in werd gelanceerd. Tegelijk botste de aardse massaproductie van zijn elektrische wagen op grote problemen. De productiedoelen voor het goedkopere ‘Model 3’ werden weeral niet gehaald, waardoor hij veel klanten – die al een voorschot betaalden in maart 2016 – tegen zich in het harnas joeg.

Musk zag zich vervolgens in juni genoodzaakt om meer dan 3.000 werknemers te ontslaan in een poging zijn verhoopte winstmarges te halen. Sinds vorig jaar staat hij onder immense druk om zijn belofte waar te maken om wekelijks 5.000 nieuwe wagens te produceren. Dat streven moet hij deze zomer halen, maar hij maakte de belegger duidelijk dat winst wellicht pas in 2020 volgt. Dat is nog erg lang.

Musk kiest ook telkens de vlucht vooruit als één van zijn bedrijven negatief in het nieuws komt. Dan leidt hij graag de aandacht af met één of ander spectaculair idee dat ook nog in zijn koker zit – van het koloniseren van Mars, een internet in de ruimte tot en met een transportsysteem dat dubbel zo snel gaat als een lijnvliegtuig. Of door te tweeten dat hij aan een oplossing werkt voor een of andere humanitaire crisis, zoals gebeurde tijdens de saga van de Thaise voetballertjes.

“Telkens als zijn bedrijven terug stabiel zijn, neemt Musk meer hooi op de vork en belooft hij meer, waardoor de herinnering aan zijn vroegere winsten vervaagt”, schreef Ashlee Vance recent in Bloomberg Businessweek. “De vraag is of Musk kan blijven opereren op het randje van wat mogelijk is – de sleutel tot zijn verwezenlijkingen dusver.

Vance schreef een – niet-geautoriseerde – biografie over Musk waarin hij uitlegt hoe de ondernemer aan zijn eigengereid karakter is gekomen. Geboren in Zuid-Afrika in 1971, verliet Musk als 17-jarige zijn familiewoning in Pretoria met de ultieme droom om het te maken in Noord-Amerika. Zelf een dromerige boekenwurm, was Musk als tiener al begeesterd door computers en sciencefiction. Het verhaal gaat ook dat hij stripverhalen las over superhelden, en dan maar besliste om er zelf een te worden.

Achter zijn emigratie ging een duister verhaal schuil van emotionele mishandelingen, zowel thuis als op school. Zijn tirannieke vader liet hem en zijn broer Kimbal dikwijls vier uur stilzitten terwijl hij ze de les spelde. Op school werd hij dikwijls gepest, soms fysiek. Op een dag werd hij van een betonnen trap gegooid en zo hard geslagen dat hij naar het ziekenhuis moest. “Het was non-stop vreselijk”, vertelde Musk hierover aan Vance, en daarom besliste hij te verhuizen naar verre familie in Canada. Daar kwam hij aan de kost met kleine baantjes zoals houthakken en poetsen.

De rest van zijn verhaal leest als een American dream: met zijn zuurverdiende centen betaalde hij studies aan de universiteit in Ontario, om vervolgens aan de Universiteit van Pennsylvania (VS) economie en fysica te gaan studeren.

Daarna trok hij westwaarts naar Silicon Valley, waar de weg naar zijn vandaag geschatte persoonlijke fortuin van 20 miljard dollar in de jaren negentig begon met kleine start-ups die met een ruime meerwaarde werden verkocht, zoals de websoftware Zip2, die hij samen met zijn broer ontwikkelde en aan Compaq verkocht voor 22 miljoen dollar en de onlinebank X.com, die samensmolt met PayPal, dat in 2002 verkocht werd aan eBay, waardoor Musk in één klap 180 miljoen dollar rijker werd.

Rorschach-test

Toen hij dat geld in SpaceX investeerde, verklaarden zijn vrienden hem eerst voor gek, maar nadat hij een klein bedrijfje van elektrische motoren hielp uitgroeien tot Tesla (waar hij vandaag CEO is) en met Solar City de grootste installateur van zonnepanelen in de VS begon, boog de kritiek om in beate bewondering. Recent nog gooide hij hoge ogen door te investeren in Neuralink, een start-up waar wetenschappers zoeken naar manieren om het menselijke brein met computers te verbinden.

Toch werd de voorbije weken de vraag gesteld of hij niet te snel te veel tegelijk doet. In The New Statesman werd hij vergeleken “met een Icarus-figuur die te dicht wil naderen bij de zon” – of bij Mars, in zijn geval.

Het is een beeld waar hij zelf van zou gruwen, maar een valabele metafoor voor de wijze waarop de huidige generatie techmiljardairs zich gedraagt. Of, zoals Nick Bilton in Vanity Fair schreef: “Musk is, in zekere zin, niet alleen een Rorschach-test geworden voor de wijze waarop de bevolking denkt over Silicon Valley, maar ook voor hoe men aankijkt tegen de buitengewone, soms bedrieglijke, effecten die de technologische industrie heeft op de samenleving. Ze liet toe dat een groep verheven miljardairs hun dapperheid en intellect gebruikten om het universum te vormen naar hun welbevinden.”

Feit is: het weefsel van onze samenleving wordt stilaan meer gekneed door techmiljardairs zoals Musk dan door de vele verkozen politici. Waar Mark Zuckerberg met een algoritme kan bepalen welke vrienden, politici of producten je te zien krijgt op je Facebook-tijdlijn, zo commercialiseerde Musk klassieke domeinen van overheden en academici. Ruimte-exploratie, vernieuwende mobiliteitsmodi en groene innovatie (en daarmee ook talrijke wetenschappelijke evoluties): het behoort allemaal tot zijn privé-imperium. En hij staat niet alleen. Ook de rijkste man op aarde – Jeff Bezos, CEO van Amazon en The Washington Post – bouwt nu al raketten met zijn bedrijf Blue Origin.

Wie zo veel bezit, en de verantwoordelijkheid torst over de maakbaarheid van de toekomst, moet elke dag in zijn arm knijpen om met beide voeten op de grond te blijven staan. Wie dat niet doet, riskeert hubris, en kan zich een nieuwe god op aarde wanen die alles kan – en alles mag. Ziedaar het grote verschil tussen de discrete realist Bezos en de roekelozere dromer Musk.

Hoewel beiden briljante ondernemers zijn, verschillen ze sterk in wereldbeeld en hun strategie voor de verovering van het universum, merkt Bilton in Vanity Fair scherp op.

Musk gelooft dat we de aarde zullen vernielen, en dat het een dringende noodzaak is om andere leefgebieden te bouwen in het heelal – van Mars tot mogelijk bewoonbare exoplaneten – zodat de menselijke soort kan overleven. “In deze donkere, muskische visie van de wereld krijgt onze samenleving een ruime keuze aan mogelijkheden om euthanasie te plegen”, klinkt het. Zo is bekend dat Musk vreest dat klimaatverandering of artificiële intelligentie zo erg kan ontsporen dat de planeet zichzelf uitroeit. Musk gelooft daarom dat we een alternatief nodig hebben om ‘ergens’ van nul te herbeginnen.

Voor hem is het glas dus al halfleeg, terwijl Bezos de wereld bekijkt als een halfvól glas. Bezos bekijkt het optimistisch. De wereld is zo goed dat we gewoon moeten zorgen dat we haar niet verder naar de vaantjes helpen. Bezos zoekt bijvoorbeeld, via Blue Origin, naar manieren waarop we vervuilende grondstofwinning en energieproductie kunnen uitvoeren in ons zonnestelsel. Op die wijze kunnen we hier blijven wonen, op onze onvolmaakte, maar mooie aardkluit en moeten we niet Musks dystopie volgen en kiezen wie er uitverkoren is om op Mars te wonen en wie hier moet blijven en zal stikken.

Zou dit kunnen verklaren waarom Musk veel van zijn enthousiaste volgers van het eerste uur, in Silicon Valley, de investeerders en beleggers, aan het verliezen is? Vanity Fair denkt van wel. “Musk komt over als iemand die denkt dat het lot van de wereld van zijn genie afhangt.” Of zoals zijn ex-vrouw Justine Wilson het ooit verwoordde, ook: “Het is Elons wereld. De rest van ons moet er maar zien in te leven.” Zich laven aan aandacht maakt deel uit van zijn persoonlijkheid. Zijn altruïsme, dat als vader van zes kinderen zonder meer gemeend is, durft weleens samenvallen – en botsen – met zijn megalomanie. Dan krijgt hulp aan een reddingsactie of ander humanitair doel, zoals in Thailand, ook een negatieve lading.

Maar Musks grootste probleem is dat hij geen tegenspraak kan dulden, ook niet als zijn ingenieurs, journalisten (die hij regelmatig op Twitter aanvalt) of gewone ervaringsdeskundigen – zoals de grottenduikers – zijn gedachtegang in vraag stellen. Zijn personeel houdt hij mede daarom flink onder de knoet. Vakbonden worden in zijn fabrieken buitengehouden, ondanks een lange lijst van klachten onder het personeel over arbeidsongevallen door de gebrekkige veiligheid aan de band en de vele overuren. De mensen van Tesla beweren dan weer dat Musk regelmatig spreekt met werknemers aan de band en verbetert waar mogelijk. Tot er iets fout loopt, tenminste.

Musk is er namelijk snel van overtuigd dat zware productiefouten te wijten zijn aan concurrenten, en niet door toeval of door slecht management. Zo schakelde hij in 2016 de FBI in omdat hij er van overtuigd was dat een van zijn raketten, die na lancering door een technische fout ontplofte, moest zijn neergeschoten.

Zijn obsessie met mogelijke sabotage voert volgens een onderzoek van het tijdschrift The Atlantic terug naar een incident in oktober 2008. Een magazine in Silicon Valley publiceerde toen een brief van een misnoegde Tesla-werknemer, die verslag uitbracht van een personeelsvergadering waarin Musk in volle kredietcrisis waarschuwde dat het bedrijf slechts 9 miljoen dollar op de bank had staan maar desondanks 1.200 bestellingen had aangenomen. Musk was razend en ging persoonlijk op zoek naar de dader door te kijken hoeveel bytes de brief bevatte, om dan vervolgens alle printers in het hoofdkantoor te laten controleren op opdrachten met dezelfde grootte. De afzender werd gevonden en prompt aan de deur gezet.

Ook nu gaat hij door een gelijkaardige fase waarin hij denkt dat men erop uit is om hem te kelderen. Eind juni stuurde hij op een zondagnacht een mail naar al zijn werknemers, om te melden dat een werknemer betrapt was die ‘codes in het productieproces veranderde’ en ‘gevoelige Tesla-data’ exporteerde naar derden. Er loopt nu nog een onderzoek om uit te maken of de man handelde uit wrok door een misgelopen promotie, wat hij toegaf, of dat er concurrenten in het spel zijn.

Geen Gandhi

Musk staat nu voor de uitdaging om na de voorbije turbulente weken terug te focussen op zijn bedrijven. Kan hij zomaar terug naar business as usual? De onzekerheid blijft. De storm over Thailand was nog niet gaan liggen of Musk kondigde via Twitter al aan zich op iets nieuws te zullen storten. Iemand uit Flint, Michigan, merkte op dat ze best wel wat hulp kon gebruiken om de plaatselijke aanslepende crisis met vervuilde drinkwatervoorraden aan te pakken. Musk beloofde prompt om er te investeren in zuivere wateraanvoer.

Al zijn z’n grote investeerders zijn mediagenieke Twitter-uitstapjes nu echt wel beu. Zij willen bedrijfsdoelen gerealiseerd zien. “In het voorbije halfjaar zijn er te veel voorbeelden geweest van verontrustend gedrag, waardoor het vertrouwen van investeerders wankelt”, schreef de durfkapitalistenfirma Loup Ventures deze week in een brief, waarin Musks excuses tegenover de Britse duiker werden geëist en vervolgens verkregen.

Tesla-aandeelhouder Norges Bank Investment Management (beter bekend als het Noorse oliefonds dat pensioenen voor de volgende generaties moet garanderen en 0,5 procent van Tesla’s aandelen bezit ter waarde van 250 miljoen dollar) gaat al een stap verder. Zij vragen dat Musk zich zal laten vervangen door een onafhankelijk bewindvoerder voor het Tesla-management .

Snel zal dit niet gebeuren – daar is een tweederdemeerderheid voor nodig – maar dat de vraag wordt gesteld, is tekenend voor de barsten in Musks imago van witte ridder.

Het is ook een overwinning voor de kleine aandeelhouders, die zijn vervanging voor de eerste keer aankaartten op een algemene vergadering in juni bij monde van een zekere Jing Zhao .

“Musk is niet volwassen genoeg”, zei Zhao ook deze week aan The Guardian, die de miljardair er in een editoriaal op wees dat sinds Thailand “een beetje bescheidenheid” op zijn plaats is.

De krant wijst Musk er overigens ook op dat hij zijn succes ook aan de belastingbetaler te danken heeft. “Het is voor de tech-elite soms makkelijk om de helpende hand van de staat te vergeten. Mr. Musk noemt zichzelf een beetje libertair, maar toch niet voldoende om geen 4,9 miljard dollar aan overheidssubsidies op te slorpen. Er is een tendens onder de superrijken om zichzelf op basis van hun bezit als intellectueel en moreel superieur te beschouwen.”

Vanity Fair vindt dan weer dat we het complexe genie van Musk vooral rust moeten gunnen, en ook de hand in eigen boezem moeten steken. “Op allerlei manieren is dit ook onze fout, niet alleen die van Musk. Jarenlang geloofden we werkelijk alles wat deze CEO’s ons op de mouw spelden. Of het nu Zuckerberg was die de planeet wilde verbinden, Steve Jobs die zei dat een rechthoekje in onze broekzak de mensheid zou redden, of Musk, met zijn raketten, elektrische wagens en zonnepanelen. Recent zien we barsten in de façade van de technologie – grote, gapende, kloven die ooit alles kunnen doen instorten. En wij verwachten allemaal dat deze CEO’s de wereld zullen fiksen, zoals wij ook ooit geloofden dat ze dat echt zouden doen. De realiteit is dat deze mensen niet de volgende Gandhi’s zijn; het zijn kapitalisten.”