Direct naar artikelinhoud
Recensie

Opera 'Fausto' zet debat over Artificiële Intelligentie op scherp ★★★☆☆

Met Fausto brengt Steels niet enkel filosofische AI-vragen naar de opera, ook digitale snufjes zoals een Virtual Reality-bril worden geïntroduceerd.Beeld Margarita Maksimova

De opera Fausto vertelt het verhaal van een man die digitaal onsterfelijk wil worden en een artificieel intelligent (AI) systeem dat menselijke sterfelijkheid wil bereiken. Operacomponist en AI-expert Luc Steels zet tegelijk uitroeptekens en vraagtekens bij digitaal doemdenken. Al mocht dat misschien net iets intelligenter.

De smartphone even bovenhalen, dat doet u in de opera doorgaans beter niet. Godslastering op de in traditie gedrenkte bühne. In de volgepakte foyer van de pas heropende Muntschouwburg waren het echter de operazangers die hun vingers op schermen lieten tokkelen en zelfs een Virtual Reality-bril opzetten, terwijl dramatische Duitse en Italiaanse gezangen af en toe werden onderbroken door digitaal ongein: Facebook, WhatsApp, Twitter, niet meteen je alledaagse libretto.

“Wat zou er gebeuren als artificiële intelligentie nog veel echter wordt dan we nu al zien?”, leidt componist Luc Steels de privé-voorstelling van Fausto in voor een honderdtal genodigden. Het is een vraagstuk dat in films al is uitgemolken. Blade Runner, Terminator, Her of Ex Machina: ze werpen een beangstigend, wraakroepend of zelfs romantisch beeld op van het artificieel intelligente potentieel in onze menselijke handen. Beelden die de kijker met een knagend gevoel achterlaten over grenzen en ethiek.

Steels mikt met ‘Fausto’ op een knagend gevoel over de snelheid waarmee AI zich momenteel ontwikkelt en hoe we die evolutie bijna slaafs ingelepeld krijgen

Agent in de cloud

Dat knagende gevoel is ook waar Steels met Fausto op mikt. Over de snelheid waarmee AI zich momenteel ontwikkelt en hoe we die evolutie bijna slaafs ingelepeld krijgen. Het verhaal brengt echter geen killer robots of vleesgeworden replica’s naar de opera, wel een slim systeem of ‘agent’ in de cloud - het digitale wolkenveld van het internet, zeg maar. Daarmee scoor je mogelijk niet aan de box office, maar qua geloofwaardigheid weet die toekomstvisie wel te overtuigen.

De digitale agent (op zijn Engels uit te spreken) Mephisto droomt van een aards bestaan, weg uit de cloud.Beeld Margarita Maksimova

Kunstenaars die zich wetenschap toe-eigenen is al langer legio, maar de makers van deze productie hebben – vrij ongebruikelijk - de omgekeerde beweging gemaakt. De productie is namelijk een passieproject van de gerenommeerde Belgische AI-expert Luc Steels, die met de Spaanse neurowetenschapper Oscar Villaroya zijn expertisedomein naar de opera brengt. Villaroya schreef het libretto, Steels de muziek. “Klassieke muziek,” zegt de professor, “geen techno of digitale bliepjes.”

Goethe digitaal

“Onsterfelijkheid, digitale replicanten, mind uploading, virtual reality”, klinkt het onheilspellend in de proloog van Fausto. Boodschapper is Mephisto, de digitale replicant van dienst, gehuld in zwart trainingspak, NY-klak en zwaar gouden ketting. Wie over de big data van de cloud beschikt, wil blijkbaar niets liever dan hiphopper worden. Dat kunnen we best begrijpen.

Ook het verhaal is verrassend toegankelijk verpakt. Een aloud verhaal eigenlijk. Faust, het 18e-eeuwse toneelstuk van Goethe, vormt losjes de funderingen van Fausto. Waar Goethe begrippen als onsterfelijkheid en alwetendheid – gnosis - afvuurt op zijn publiek, vertaalden Steels en Villaroya die naar het digitale tijdperk. Klassieke muziek, maar dan geïnjecteerd met snufjes als augmented en virtual reality via een projectiescherm.

Wie over de big data van de cloud beschikt, wil blijkbaar niets liever dan hiphopper worden. Dat kunnen we best begrijpen

Dat mondt uit in een fascinerende driehoeksverhouding. Margherita, de geniale computerwetenschapster die zich Shakespeariaans de dood in drinkt. Fausto, de man die haar daartoe aanzet en enkel geïnteresseerd lijkt in digitale onsterfelijkheid en gnosis. En Mephisto, de digitale agent die wordt opgeroepen door Fausto wanneer het hartstochtelijke noodlot toeslaat.

Wanneer Margherita via ‘mind uploading’ in Mephisto's cloud terechtkomt en daar blijft voortleven, ontspint zich een verraderlijk spel tussen Fausto en Mephisto. Tussen de menselijke zoektocht naar digitale onsterfelijkheid en de digitale agent die menselijke verankering zoekt in de wereld. Een lichaam, dus. U mag twee keer raden welk lichaam hij in het snotje heeft.

De driehoeksverhouding in Fausto: Mephisto (Pablo Lopez Martins), Fausto (Steve Brooks) en Margherita (Anja Van Engeland).Beeld Margarita Maksimova

(On)sterfelijkheid

Puur muzikaal is Fausto geen revolutie en dat mag je ook niet verwachten van twee mensen die zich tijdens de drukke werkuren reeds revolutionair horen te gedragen. Maar net die kleine voorspelbaarheden in de plotcurve zorgen voor een schrikbeeld dat kietelt in plaats van prikkelt. De doorsnee scifi-liefhebber heeft het allemaal achter de kiezen.

Al is slaan en zalven hier aan de orde, net zoals Steels dat doet over de AI-wereld in een interview met deze krant. Het engagement van twee vakexperten om een moeilijk thema toegankelijk te maken is bewonderenswaardig en de artistieke kunde is bijwijlen bevlogen, zoals tijdens de adaptatie van Goethe's heksenraadsel. Ook de solisten zingen zich met flair en humor – letterlijk – de ziel uit het lijf. Kamerorkest Frascati en koor La Folia zorgen onder leiding van dirigent Kris Stroobants dan weer voor een Leuvense tandem aan respectievelijk jong geweld en ervaren stemmen in de achtergrond.

Blijven leven of niet sterven, is dat niet hetzelfde? Niet als een onsterfelijk leven in de cloud als 'zwart, koud en oneindig hol' wordt bestempeld

Maar dat blijft het dus wel, een meer dan aangename muzikale begeleiding voor bij het denken. Een hard operastoeltje wordt dan even fauteuil, ideaal voor AI-adepten die verwateren bij digitaal hersenvoer. Dat laatste mocht evenwel scherper en intelligenter, maar voor wie geprikkeld raakt door filosofische hersenspinsels over artificiële intelligentie is Fausto verplichte kost.

Eén zinnetje bleek wel moeilijk te verteren. “Blijven leven of niet sterven”, vraagt Fausto zich af. Is dat niet hetzelfde? Neen, of toch niet als een onsterfelijk leven in de cloud door diezelfde Fausto even later als “zwart, koud en oneindig hol” wordt bestempeld. Dan liever een sterfelijk lichaam.

De eerste publieke voorstelling vindt op 3/5 plaats op het technologiefestival Leuven MindGate.