De lessen van Wim Kok: ‘In de politiek moet je vooral geen haast hebben’

Felix Rottenberg, partijvoorzitter van de PvdA tijdens Kok I, samen met Ruud Vreeman

‘Van Wim heb ik leren onderhandelen. Hij was een rasonderhandelaar. In zijn vakbondsjaren heeft hij natuurlijk niets anders gedaan. Wim had uitmuntende kennis van zaken, hij blufte niet maar hij had een hele subtiele manier van intimideren. Hij wist psychologisch te ontregelen. Hij liet jou bijvoorbeeld beginnen met de onderhandeling en niet andersom.

‘Wim kon sluipenderwijs een tekst slopen. In de beginperiode van Paars I bereidde ik voor het PvdA-congres een tekst voor van het partijbestuur naar de achterban. Daar stonden kritische noten over het kabinet-Kok in. Toen ik met die tekst naar Wim ging, veegde hij niet het hele verhaal in een keer van tafel. Hij wist: dan mobiliseer je enorme irritatie. Nee, hij deed dat met een heel subtiel mesje, langzaam maar zeker sneed hij alles uit de tekst wat hem niet beviel. Dat deed hij zo slim dat ik wegliep met het idee: dat was een goed gesprek. Pas veel later besefte ik: hij heeft precies gekregen wat hij wilde.’

Annemarie Jorritsma (VVD), minister van Verkeer en Waterstaat in het kabinet-Kok I, minister van Economische Zaken en vicepremier in kabinet-Kok II

‘Kok kon ongeduldig zijn. Als hij met zijn vingers op tafel begon te trommelen, wist je dat je op moest schieten. Hij kon er niet tegen als iemand eindeloos uitweidde over een onderwerp tijdens de ministerraad. De ministerraden duurden ook nooit lang bij hem. Eerdere kabinetten vergaderden door tot ’s avonds laat, maar wij waren vaak al om een uur of twee of drie’s middags alweer klaar.

‘Maar hij wist ook heel goed wanneer je de tijd moest nemen. Wat ik misschien wel het meest van hem geleerd heb is hoe je een compromis kunt sluiten zonder in haast te vervallen. Een goed compromis vergt tijd. Daar was hij heel goed in: de rust bewaren, niet direct in paniek raken en soms accepteren dat je een beetje moet inleveren. Als het vandaag niet lukt, lukt het morgen. Dat is in het bedrijfsleven vaak heel ingewikkeld, om voldoende tijd te nemen voor een oplossing. In de politiek moet je vooral geen haast hebben.’

Job Cohen (PvdA), staatssecretaris van Justitie in kabinet-Kok II

‘Een van de belangrijkste lessen die ik van Kok geleerd heb, leerde ik in mijn tijd als staatssecretaris van Justitie. Tijdens kabinetsvergaderingen was mijn agendapunt vaak één van de vele die aan de orde kwamen, dus had ik de kans om de boel een beetje te observeren. De één vond dit en de ander vond dat. Als iedereen zijn zegje had gedaan, nam Kok het woord.

‘Hij nam alles door, liet merken dat hij al die argumenten ontzettend goed gehoord had en vervolgens kwam hij met een oplossing waarvan iedereen dacht: ja, zo kan het. Daar was Kok fabelachtig goed in. Hij kwam altijd met iets nieuws, iets waar iedereen mee kon leven. Hij bleef niet zijn eigen standpunt drammerig herhalen.

‘Toen ik later burgemeester van Amsterdam werd, had ik dagelijks te maken met veel verschillende perspectieven. Met sommige ben je het meer eens dan met andere. Als burgemeester heb ik geprobeerd te doen wat Kok deed. Dat klinkt een beetje als de boel blij elkaar houden, maar het is de boel bij elkaar bréngen.’

Hans Wiegel (VVD), Eerste Kamerlid ten tijde van Paars I en II

‘Ik heb van weinig mensen wat geleerd. In de tijd dat Kok in de politiek terecht kwam, was ik commissaris van de Koningin in Friesland. Toen hij minister-president was, zat ik in de Eerste Kamer en had ik weinig direct contact met hem. Maar wat ik een enorme prestatie vond van Kok, was dat de PvdA en de VVD mede onder zijn leiding samen een kabinet zijn gaan vormen.

Dat deed hij samen met Bolkestein(destijds VVD-leider, red.) en dat was uitzonderlijk. Zoiets was tot die tijd zowel bij de PvdA – denk aan Den Uyl – als bij ons bij de VVD ondenkbaar. Kok vond de VVD in de tijd dat hij vakbondsman was nou niet het meest gezellige gezelschap. Dat waren we wel hoor, maar voor hem waren we natuurlijk de tegenstander. Dat Kok later als PvdA-leider toch gezegd heeft: we wagen het er op, we gaan samen met de VVD een kabinet in, daar heb ik grote bewondering voor.’

Frits Bolkestein, VVD-leider ten tijde van Paars I en II

‘Ik heb weleens gezegd: het CDA heeft langer geregeerd dan de communistische partij in de Sovjet-Unie. Of het waar is weet ik niet, maar voor mij stond begin jaren negentig vast dat het tijd werd dat de VVD en de PvdA zich eens over hun traditionele afkeer van elkaar heen stapten.

‘Met Wim Kok heb ik in de zomer van 1994 Paars I in elkaar gesleuteld. Die onderhandelingen duurden erg lang. Het was een hele hete zomer en Van Mierlo (destijds partijleider D66, red.) was zeer spraakzaam. Als ik eraan terugdenk moet ik nog zuchten. Kok was gewoon zakelijk, soms een beetje narrig, maar iedereen heeft wel iets.

‘Wat ik van Kok geleerd heb? Niks. Wat had ik van hem moeten leren? Hij was leider van de PvdA, ik van de VVD. Ik kon goed met hem overweg. Voor hem was het vormen van Paars I moeilijker dan voor mij. De VVD werd in linkse kringen echt verfoeid in die tijd, andersom was dat minder.’ 

Ad Melkert, minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid kabinet-Kok I, in 2002 volgde hij Kok op als lijsttrekker van de PvdA

‘Veel van de maatschappelijke kennis die Kok had, kwam uit zijn tijd in de vakbeweging maar ook uit de omgeving waar hij vandaan kwam, de Krimpenerwaard. We delen die achtergrond, ik ben daar ook opgegroeid. Het is een gebied van poten in de modder, waar de wind altijd tegen lijkt te staan.

‘Ik heb nooit iemand meegemaakt die zo precies, je zou kunnen zeggen met een timmermansoog, het snijpunt wist te vinden tussen inhoudelijke ambitie aan de ene kant en reëel bestaande verhoudingen aan de andere kant. Kok had een sterk moreel kompas, hij wilde veel bereiken. Maar hij had ook oog voor de omstandigheden, de machtsverhoudingen waarbinnen dat moest gebeuren.

‘Door zijn ervaring als minister van Financiën wist hij vaak de goede balans te vinden tussen wat individuele ministers wilden en wat de coalitiepartijen wilden. Hij zag vaak eerder dan anderen waar het snijpunt lag, waar nog net iedereen zijn handtekening onder wilde zetten. Daar had hij een heel scherp oog voor en het toont aan dat hij veel breder kon denken dan zijn eigen visie en verantwoordelijkheid. Dat is nodig om iets voor elkaar te krijgen.’

Hans Hillen, CDA, lid Tweede Kamer tijdens Paars I en II

‘Waar ik Kok om bewonderd heb is dat hij vrij vaste standpunten had. In de huidige politiek is alles onderhandelbaar, zelfs de president van de VS begint niet met een principe maar met een openingsbod. Kok was iemand die met een stevige rug in de politiek stond.

‘Er zijn twee ideale vakken die een politicus vormen. Het eerste is leraar: dan leer je hoe je de aandacht moet vasthouden. Het tweede is vakbondsman omdat iedereen daar wat anders vindt en je als voorzitter al die kikkers in de kruiwagen moet zien te houden. Kok was voorzitter van de FNV in één van de moeilijkste tijden, toch is hij er in geslaagd die club bij elkaar te houden. Dat deed hij door niks te zeggen. Hij liet iedereen uitrazen en als alles was gezegd en gedaan dan zei hij: zullen we het dan maar zo doen?

‘Tegenwoordig komen veel politici zonder levenservaring de Kamer in. De koning bereiden we veertig jaar voor op zijn vak en een politicus ongeveer een week. We willen elke dag nieuwe helden, als iemand goed is moet hij meteen minister-president worden. De kracht van Kok was dat hij al veel had moeten bemiddelen in conflicten. Hij toonde aan dat je in zo’n moeilijk vak maar beter goed voorbereid kunt zijn.’