Deze Finnen proeven met basisinkomen van gratis geld en vrijheid

"Ik dacht, dit is een grapje", zegt Mika Ruusunen (47) met zijn regenjas nog aan in een koffiebar in Tampere, een industriestad in het zuiden van Finland. Hij had net een week een nieuwe baan toen hij van de Finse uitkeringsinstantie Kela hoorde dat hij was uitgekozen voor het nationale experiment met het basisinkomen. "Ze zeiden gefeliciteerd, maar je mag dat basisinkomen van ons houden."

Anders dan deze 'geldstrooiactie' doet vermoeden, zit Finland met een probleem. Na jaren van economische tegenvallers, groeit de economie eindelijk weer. Alleen neemt de werkloosheid veel minder snel af dan in andere Europese landen. In september lag het werkloosheidspercentage nog steeds op bijna 9 procent. Dat is het dubbele van dat in Duitsland, bijna het dubbele van dat in Nederland en zelfs hoger dan dat van de als zwakker bekendstaande economieën in Europa, zoals Portugal, Litouwen, Bulgarije of Letland.

Hoewel in sommige branches, zoals de bouw en in de haven, de Finse werkgevers weer schreeuwen om arbeiders, komt de werkloze Fin maar lastig van zijn kont. Wat als we hem nu juist eens minder straffen en meer belonen? Gaat hij dan wel aan het werk?

"In veel gevallen blijven werklozen nu hangen in een uitkering. Daarom willen we iets nieuws uitproberen", zegt econoom Olli Kangas, verantwoordelijk bij Kela voor het basisinkomen. Als eerste land in de wereld is Finland daarom met een nationaal onderzoek gestart naar de invoering van een variant op het basisinkomen.

Het oorspronkelijke idee van een basisinkomen is dat de staat eenzelfde basisuitkering geeft aan de hele bevolking als een manier om welvaart beter te verdelen. Geen enkel land heeft dit inkomenssysteem. Finland evenmin, maar het experimenteert nu dus wel met een meer praktische vorm ervan: het effect van een uitkering zonder sollicitatieplicht en andere tegenprestaties op werklozen.

Financiële prikkel

Twee jaar lang ontvangen tweeduizend willekeurige werkloze Finnen tussen de 25 en 58 jaar een maandelijkse uitkering van 560 euro. Als ze een uitkering hebben die hoger is, krijgen ze de rest aangevuld. Al hun andere eventuele inkomensondersteunende uitkeringen, zoals kinderbijslag en huursubsidie, mogen ze houden. De belangrijkste financiële prikkel is dat het basisinkomen voor de duur van de test van kracht blijft wanneer ze werk aannemen of een bedrijf oprichten. Met beide uitkomsten is uitkeringsinstantie Kela blij.

Minder regels, meer vertrouwen, hoe smaakt de vrijheid?

"Geweldig", zegt kunstenaar Juha Järvinen (39), vader van zes kinderen, in het in de Finse bossen geleden plaatsje Kurikka. "Want ik kan na zes jaar werkloosheid eindelijk stoppen met acteren." Toneelspelen?

Aan de keukentafel van zijn houten woning deelt hij 'het script' voor de gesprekken die hij de afgelopen jaren voerde met zijn arbeidsambtenaren. "De standaardvraag is: wat heb je gedaan om een baan te vinden? Je kunt de waarheid vertellen: ik ben druk geweest met de kinderen, maar als er iets op mijn pad komt zal ik mijn best doen. Fout. Dan krijg je problemen. Zij bepalen vervolgens voor jou wat je moet doen en willen bewijzen zien dat je dat daadwerkelijk doet. Dit werkt beter: ik heb net een paar brieven de deur uit gedaan en heb er vertrouwen in dat ik snel een baan krijg. Het antwoord dat je dan krijgt luidt: dat is goed te horen, vriend, mocht je de baan niet krijgen dan maken we over twee maanden wel weer eens een nieuwe afspraak."

Met zijn koffie in de hand slentert Järvinen het terrein voor zijn huis over naar zijn werkschuur. Binnen liggen overal houtsnippers, vijlen, boren en zagen. Hij had een bedrijf waarmee hij handgemaakte raamkozijnen maakte, vertelt hij, maar dat ging failliet. Het gebied waarin hij woont, staat bekend om zijn houtsnijwerk. Naar zijn kozijnen is geen vraag meer, maar hij kan andere dingen met zijn ambacht.

Er hangen tientallen beschilderde houten trommels en maskers aan de muur. "Die verkoop ik via internet aan mensen die geïnteresseerd zijn in sjamanisme." Daarnaast werkt hij aan een plan om een nieuwe bestemming te geven aan een voormalige school voor houtbewerking. Hij wil er een Airbnb voor kunstenaars van maken. Ze kunnen het gebouw afhuren voor een inspiratievakantie. Tevens is hij te boeken voor houtsnijwerklessen.

De zachte hand

De video's ter promotie van zijn nieuwe bedrijf maakt hij zelf, net als de website waarop de gasten kunnen boeken. Als 'uitkeringstrekker' mocht hij wel 'knutselen', maar daar geen geld voor vragen. Kela zou hem direct als ondernemer hebben bestempeld en zijn uitkering hebben stopgezet. Met het basisinkomen als steun in de rug kan hij weer zijn eigen bedrijf opzetten, zegt Järvinen: "Ik voel me de winnaar van een loterij."

De reacties van de ontvangers van het basisinkomen zijn positief, maar het is nog te vroeg om te zeggen of 'de zachte hand' werkt. Pas eind 2018 maakt Kela de balans op en weet de regering of werklozen met een basisinkomen eerder aan het werk gaan of niet.

Het basisinkomen zou ook onverwacht negatieve uitwerkingen kunnen hebben, concludeert deelnemer Ruusunen in de koffiebar in Tampere.

Het is bijvoorbeeld maar goed dat Ruusunen dat basisinkomen niet heeft ontvangen aan het begin van zijn ruim tweejarige periode als werkloze. Dan had hij nu waarschijnlijk een minder goede baan gehad. Hij werkte als bakker toen hij ontslag kreeg. Na een jaar thuiszitten besloot hij zijn echte droom na te jagen: werken met computers. Met behoud van uitkering volgde hij een opleiding tot systeembeheerder. Hij liep stage bij een software bedrijf, dat hem later een fulltime-aanstelling aanbood met een hoger salaris.

Met het basisinkomen als startpunt zou hij meer hebben gehandeld in dienst van de korte termijn. Hij had dan elke willekeurige baan in elk willekeurig werkveld aangegrepen om zo snel mogelijk geld te verdienen boven op zijn basisinkomen. Van omscholing was dan niks terechtgekomen. Ruusunen: "Dan had ik mijn carrière verwoest."