Expert over aanvallen op Duitse politici: ‘Nieuwe stap die laat zien hoe gewelddadig extreemrechts op sommige plaatsen is’

De vuistslag in het oog van de Duitse Europarlementariër Matthias Ecke was geen losstaand incident. In dezelfde straat in Dresden werd later die avond een posterplakker van de Groenen overmeesterd, waarschijnlijk door hetzelfde groepje van vier verdachten: jongens op de grens van volwassenheid met extreemrechtse motieven.

Geweld tegen politici neemt in Duitsland al jaren toe, maar de laatste maanden is er sprake van escalatie. Afgelopen week werden in vijf andere Duitse steden politici en campagnemedewerkers van de Groenen en de SPD het slachtoffer van extreemrechtse agressie.

De daders komen niet uitsluitend uit de rechterhoek, blijkt uit recente statistieken van het Bundeskriminalamt (federale politie): politici van de AfD worden met grote regelmaat belaagd door daders uit het extreemlinkse spectrum. “Maar het is duidelijk dat de bereidheid de democratie omver te werpen in Duitsland momenteel vooral van extreemrechts uitgaat”, zegt extremisme-expert Hajo Funke (79).

Hoog geweldspotentieel

Funke deed aan de Freie Universität in Berlijn jarenlang onderzoek naar extreemrechtse groeperingen in Duitsland, met name hun populariteit in de oostelijke deelstaten sinds de Duitse eenwording en de oorzaken daarvan. Na zijn emeritaat bleef hij publiceren en deelnemen aan het publieke debat, waar hij regelmatig waarschuwt voor het hoge geweldspotentieel van extreemrechts.

Toch was ook Funke verrast toen hij over de aanval op Matthias Ecke las. “Voor zover we nu weten – het onderzoek is nog niet afgerond – handelden deze jongens min of meer op eigen houtje. Het lijkt erop dat ze niet werden aangestuurd door een organisatie. En dan als 17-jarige iemand het ziekenhuis in slaan, dat is uitzonderlijk. Dat is een nieuwe stap die laat zien hoe gewelddadig extreemrechts op sommige plaatsen in het oosten van Duitsland is.”

Alle politieke partijen in Duitsland keurden het geweld tegen Ecke af, ook de uiterst rechtse AfD. Toch wijzen Duitse media die partij unaniem aan als drijvende kracht achter het toegenomen rechtse geweld. Klopt die analyse volgens u?

“Zeker. De AfD is de afgelopen jaren sterk geradicaliseerd. Binnen de partij bestaat geen noemenswaardige tegenstand meer tegen de extreemrechtse denkbeelden van mensen als de Europese lijsttrekker Maximilian Krah en Björn Höcke, de lijsttrekker in Thüringen en een van de belangrijkste partij-ideologen. De ideeën die zij verspreiden, zijn veel radicaler dan die van het Rassemblement national van Marine Le Pen in Frankrijk. Ik denk dat mensen buiten Duitsland zich dat niet altijd realiseren.”

Zowel Krah als Höcke legitimeert in zijn retoriek het gebruik van geweld, vindt Funke. Ter illustratie herinnert hij aan de uitspraak van Krah dat hij 25 miljoen Duitsers die volgens hem een migratieachtergrond hebben zou willen ‘remigreren’. Höcke schreef in zijn boek getiteld Niet twee keer over dezelfde rivier al in 2018 over vergelijkbare deportatiefantasieën. Om dat plan uit te voeren, merkt Höcke op, zullen ‘juist geproportioneerde wreedheden’ waarschijnlijk noodzakelijk zijn.

Voor de AfD zijn de Europese verkiezingen eigenlijk slechts het voorgerecht van de deelstaatverkiezingen in Brandenburg, Thüringen en Saksen dit najaar. Vooral in Saksen, waar de AfD door het grondwettelijk gerechtshof officieel als extreemrechts is bestempeld, heeft de partij volgens Funke een realistische kans om de grootste te worden. In de peilingen liggen ze nu met 34 procent een paar procentpunt voor op de CDU.

Wat zegt de toename van geweld over de stemming bij extreemrechtse groeperingen in Duitsland?

“Extreemrechts blaakt van het zelfvertrouwen. Vooral in Saksen ruiken ze de macht en worden daarom brutaler en zichtbaarder. Dat is volgens mij een belangrijke verklaring voor de aanvallen op politici. Er staat iets op het spel. Dat zie je eigenlijk op alle plaatsen waar extreemrechts sinds de Duitse eenwording over sterke structuren beschikt: in delen van Dresden, in Chemnitz waar een paar jaar geleden de terreurgroep ‘Revolutie Chemnitz’ actief was, in Zwickau waar begin deze eeuw de terroristen van de NSU onderdoken.”

De aanvallen op politici leiden tot vergelijkingen met de nationaal-socialistische knokploegen in de vroege jaren dertig, vlak voor Hitler aan de macht kwam. Vindt u die terecht?

“Er zijn zeker plekken waar extreemrechts dominant aanwezig is in het dagelijks leven, maar het is niet vergelijkbaar met terreur van de SA en de SS destijds. Ook de politieke verhoudingen van nu zijn niet hetzelfde als in de nadagen van de Republiek van Weimar, toen het politieke midden nagenoeg was weggevaagd.

“Maar voor Björn Höcke en de binnen de AfD invloedrijke extremistische denker Götz Kubitschek is dit een heel aantrekkelijk narratief. Ze spelen voortdurend met verwijzingen naar die tijd en proberen de kiezers wijs te maken dat er een dergelijke omwenteling op komst is.”

Minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser (SPD) organiseerde dinsdag een spoedbijeenkomst om te praten over betere bescherming van politici. Vindt u dat zinvol?

“Jazeker. Maar het is vooral belangrijk dat ze daadwerkelijk maatregelen neemt: meer politie, harder ingrijpen, streng straffen. Repressie is belangrijk om te voorkomen dat dit soort geweldsgolven normaal worden in aanloop naar de deelstaatverkiezingen dit najaar.

“Maar het onderliggende probleem, het fundamentele gebrek aan vertrouwen in de politiek dat mensen vatbaar maakt voor extremistische ideeën, los je daar niet mee op. Deze regering wakkert dat juist aan, vanwege de voortdurende onderlinge strijd binnen de coalitie en de inefficiëntie die daar het gevolg van is. Het vertrouwen in de politiek en de democratie is in Duitsland historisch laag. En dat komt boven op de toch al sterke onvrede en polarisering vanwege de covidpolitiek, de inflatie, de energieprijzen en de onvrede bij veel Duitsers over onvoorwaardelijke steun aan Israël en Oekraïne. Deze crisis van de democratie creëert ideale omstandigheden voor de AfD.”