Heiligerlee en verder: Een leven lang Tachtigjarige Oorlog

Wassenaar

Simon Groenveld (77), emeritus hoogleraar geschiedenis in Leiden, is een kenner van de Tachtigjarige Oorlog. Zijn publicatielijst telt 238 titels van boeken en artikelen, vooral over Willem van Oranje, de Opstand en de begintijd van de Nederlandse Republiek. Twaalf van die artikelen zijn nu gebundeld in het boek Facetten van de Tachtigjarige Oorlog. Groenveld is ook de hoofdauteur van het overzichtswerk De Tachtigjarige Oorlog. Opstand en consolidatie in de Nederlanden (ca. 1560-1650). Iedereen die iets over het onderwerp wil zeggen of schrijven, neemt eerst dit boek ter hand. Op dit moment werkt Groenveld aan een biografie van prins Willem II, stadhouder tijdens de vrede van Münster in 1648.

Hoe bent u in de Tachtigjarige Oorlog geïnteresseerd geraakt?

‘Mijn goede vriend Gerrit Schutte heeft eens gezegd dat het lezen van kinderboeken van invloed is op de vorming van je interesses. Het was een van de stellingen bij zijn proefschrift uit 1974. Zo is het ook met mijn belangstelling voor de Tachtigjarige Oorlog gegaan. Die is gewekt door het lezen van boeken als Willem Wijcherts van W.G. van de Hulst, over het beleg van Alkmaar.

Het geloof waarin je bent opgegroeid, is eveneens van betekenis. Calvinisten zien de Tachtigjarige Oorlog vanouds als een strijd voor de vrijheid van godsdienst, als de tijd waarin het gereformeerde geloof tot bloei kwam. Voor hen is de Tachtigjarige Oorlog een hoogtepunt uit de vaderlandse geschiedenis. Ik ben van huis uit doopsgezind, en ben dat nog steeds. Doopsgezinden hechten wat minder aan de oorlog of zijn tenminste pragmatischer. En dan was er de invloed van de meester van de vierde klas, die ons beeldend de vaderlandse geschiedenis bijbracht. Verder leerde ik daar veel over in de zesde klas, tegenwoordig groep 8, tijdens tien lessen in het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum. Dat kon, want ik zat op school in Amsterdam. De schilderijen die er waren tentoongesteld, brachten de Tachtigjarige Oorlog en de Gouden Eeuw heel dicht bij me.’

U volgde colleges bij Jacques Presser, een kenner van het onderwerp. Heeft hij u beïnvloed?

‘In 1959 ging ik geschiedenis studeren aan de toenmalige Gemeentelijke Universiteit in Amsterdam, waar ik colleges kreeg van Jacques Presser, die in 1941 een boek over de Tachtigjarige Oorlog geschreven had. Hij was een uitermate begenadigd verteller, met veel gevoel voor treffende anekdotes. Toch waren zijn colleges over de Tachtigjarige Oorlog niet zijn beste. Het onderwerp stond inmiddels te ver bij hem vandaan, denk ik. In de loop van het jaar zag je toen de collegezaal steeds leger worden, anders dan bij zijn andere colleges, over Duitsland in de negentiende eeuw.

In die tijd, begin jaren zestig, werd bestaande kennis over de oorlog herkauwd, terwijl onze generatie juist meer wilde weten en naar nieuwe invalshoeken zocht. Als student heb ik vele archieven doorzocht om nieuwe inzichten te verwerven. Mijn beide afstudeerscripties, gebaseerd op bronnenonderzoek, gingen over de Republiek in de vroege zeventiende eeuw. Zo is de Tachtigjarige Oorlog mijn onderwerp geworden.’

Willem van Oranje

Bij de Tachtigjarige Oorlog horen Willem van Oranje, de strijd voor godsdienstvrijheid, de vestiging van het calvinisme. Volgens A.Th. van Deursen is Willem van Oranje geleidelijk naar de calvinisten toegegroeid. ‘In het laatst van 1573 werd hij een van hen’, schrijft Van Deursen in Willem van Oranje. Een biografisch portret.

Groenveld heeft zijn twijfels: ‘Van Deursen bedoelt dat Willem van Oranje eind 1573 bij de calvinisten in Dordrecht deelnam aan het Heilig Avondmaal. Hij concludeert dan dat Willem van Oranje calvinist geworden was. Maar: wij hebben hiervoor slechts één bron, de kerkenraadsnotulen van Dordrecht. Daarin staat dat Zijne Excellentie vandaag met ons het Avondmaal heeft gevierd. Meer staat er niet. Mijn indruk is dat Oranje op dat moment in Dordrecht was, zich bij de gemeente heeft gemeld en tot het Avondmaal is toegelaten, hoewel hij geen lid van die gemeente was. Ook al neigde Oranje toen wel naar het calvinisme, toch was dit niet in overeenstemming met de regels. Maar men durfde de prins het Avondmaal niet te weigeren, denk ik.’

Hoe calvinistisch was Willem van Oranje?

‘Het is heel moeilijk om iets met zekerheid over het geloof van Willem van Oranje te zeggen. Zijn moeder was een vrome lutherse vrouw, zegt men dan. Maar wat betekent dit als je weet dat Willem op jonge leeftijd, hij was elf, naar het hof van Karel V in Brussel ging en er katholiek werd opgevoed? Mijn indruk is dat Oranje niet dogmatisch geïnteresseerd was, en dat het hem minder uitmaakte of hij luthers of calvinistisch was. Prins Maurits, de zoon uit zijn huwelijk met Anna van Saksen, werd in 1567 op de Dillenburg in een lutherse dienst gedoopt. Kijk, zegt men dan, toen was Willem van Oranje dus luthers. Dat is niet waar. Hij kon Maurits alleen op de Dillenburg laten dopen, in een lutherse dienst. Vergeet niet dat de grenzen tussen katholicisme, calvinisme en lutheranisme nog niet zo nauwkeurig waren afgebakend als nu. Het calvinisme, toen een jonge godsdienst, was nog lang geen eenheid. Toen Willem en zijn broer Lodewijk rond 1570 in ballingschap in Duitsland verbleven, hebben ze geprobeerd om calvinisten en lutheranen tot elkaar te brengen. Dat is hun niet gelukt, omdat de lutheranen de calvinisten wegens hun strijdbaarheid liever op afstand hielden. Het laat wel zien hoe moeilijk het is om de prins in een hokje te plaatsen. We kunnen hem wel calvinist noemen, maar weinig zeggen over de mate waarin.’

Volgens Leo Adriaenssen eiste Willem van Oranje geld van de bevolking rond Den Bosch op straffe van brandstichting en plundering. Sindsdien hoor je geregeld dat de prins een oorlogsmisdadiger was. Vindt u dat terecht?

‘Met zulke kwalificaties heb ik moeite, omdat de normen van onze tijd er te veel in doorklinken. Als Willem van Oranje gebruikmaakte van het zware middel van brandschatten van het Brabantse platteland, gaat het mij te snel om te zeggen dat hij zich schuldig maakte aan oorlogsmisdaden. Het gebruik van brandschat was een militair middel, een verschrikkelijk middel. Wij vinden het verwerpelijk, maar destijds was het een manier om gezag te laten gelden. Mensen konden de brandschat afkopen, en dat zag de partij die met de brandschat dreigde, het liefst, want het bracht geld in het laatje. Maar moet je het dan een oorlogsmisdaad noemen als het werd toegepast? De normen van zijn tijd toepassend lijkt me dat niet. Daarom heb ik er moeite mee om Willem van Oranje een oorlogsmisdadiger te noemen.

Ik kan er ook niet toe komen om hem, zoals sommigen van ónze tijdgenoten doen, helemaal te maken tot een opportunistisch politicus. Ook al zijn in zijn gedrag wel opportunistische trekjes te signaleren.’

Boeken van S. Groenveld die in het artikel zijn genoemd: Facetten van de Tachtigjarige Oorlog. Twaalf artikelen over de periode 1559-1652. S. Groenveld. Uitg. Verloren, Hilversum 2018. 400 blz. €35,00 De Tachtigjarige Oorlog. Opstand en consolidatie in de Nederlanden (ca. 1560-1650). S. Groenveld, H.L.Ph. Leeuwenberg, M.E.H.N. Mout en W.M. Zappey. Uitg. Walburg Pers, Zutphen 2012. 432 blz. €39,95