In München wordt zichtbaar hoe groot de kloof tussen Europa en de VS is geworden

Zelden werd de kloof tussen Amerika en Europa beter geïllustreerd dan zaterdag op de veiligheidsconferentie in München. Waar de Duitse bondskanselier Angela Merkel het nucleaire akkoord met Iran verdedigde als enig werkend instrument om Irans gedrag te beïnvloeden, riep vicepresident Mike Pence de Europeanen op “te stoppen met het ondermijnen van Amerikaanse sancties tegen dit kwaadaardige, revolutionaire regime”. Verwijzend naar zijn bezoek aan Auschwitz deze week, voegde hij eraan toe: “Als een regime laaghartige antisemitische taal uitslaat, moeten we ze op hun woord geloven.”

Ook op andere terreinen botsten de leiders hard. Terwijl Merkel de nieuwe Russische pijpleiding naar Duitsland, Nordstream 2, verdedigde met de woorden dat het “uitsluiten van Rusland een verkeerd geopolitiek signaal afgeeft”, prees Pence juist de Europese landen die zich tegen het project gekeerd hebben.

‘Go it alone’-beleid

Merkels openlijke kritiek op het ‘go it alone’-beleid van president Trump, zonder ooit diens naam te noemen, vond een hoogtepunt in haar verontwaardiging over de kans dat de VS de Duitse auto-export naar de VS als bedreiging van de nationale veiligheid gaan bestempelen. Dat maakt de weg vrij voor het instellen van tarieven, wat de Duitse export gevoelig kan raken. Merkel: "We zijn trots op onze auto’s en ze worden in de VS geproduceerd. Als dat een bedreiging is van Amerika’s nationale veiligheid, is dat een schok voor ons.”

De Duitse leider sprak ook vrijuit over de onttakeling “na jarenlange schending ervan door Rusland” van het INF-verdrag uit 1987, dat een verbod bevat op middellange afstandsraketten met kernwapens. “Voor ons is dat heel slecht nieuws. Dit verdrag is van groot belang voor Europa, het wordt opgezegd door de VS en Rusland, en wij zitten met het resultaat.” Ze pleitte voor China’s betrokkenheid bij nieuwe onderhandelingen over wapenbeheersing.

Tegenover Merkels vurige pleidooi voor multilateralisme en pragmatisch samenwerking, hield Pence een bikkelhard betoog over de zegeningen van president Trumps America First-leiderschap en de noodzaak vijanden te confronteren. Hij somde een serie van Trumps initiatieven op die Rusland, China, Iran, Noord-Korea beteugelen, en roemde het “hernieuwde Amerikaanse leiderschap” onder Trump. “Het Westen zal nooit gebroken worden, onze beschaving zal overwinnen. Waar de Geest van de Heer is, is vrijheid.”

Wereld zonder leider

Vroeger twistten de bondgenoten over de oplossingen voor veiligheidsproblemen, tegenwoordig zijn ze het vaak ook oneens over wat de problemen zijn. Waar Pence een sterke westerse orde ziet, vraagt Merkel zich openlijk af of die orde instort. Maar twee jaar na het aantreden van Donald Trump in Washington, zijn de Europeanen, Japanners en Canadezen niet meer verontwaardigd over elke tweet uit het Witte Huis. Zij zijn op zoek naar manieren om zich staande te houden in wat zij zien als een wereld zonder Amerikaans leiderschap.

Voor Europa, dat intern verzwakt is door Brexit, oprukkende populistische partijen en uitgeholde solidariteit, is die vraag des te urgenter. Gesproken wordt over ‘flexibel multilateralisme’, lossere vormen van samenwerking tussen ‘bereidwillige landen’. Eigenlijk had Merkel samen met de Franse president Macron in München een signaal willen geven over een sterker Europa, maar daarvan kwam niets terecht: niet alleen de gele hesjes hielden Macron in Parijs, maar naar verluidt ook de Franse irritatie over de haperingen in het Duitse deel van ‘de Frans-Duitse motor’.

Dat weerhield EU-buitenlandchef Federica Mogherini niet van de claim dat er na zestig jaar vruchteloze pogingen voor het eerst ook een “Europa van defensie” is dat “harde macht” kan leveren. In de zaal werd gegniffeld, maar Mogherini beaamde: “Ja, in onze kringen wordt gesproken over Europese strategische autonomie.”

NAVO

Het is ironisch, gezien president Trumps oprispingen om er de stekker uit te trekken, maar juist over de waarde van de NAVO blijven de westerse kemphanen het eens. Dat betuigden in München ook vele van de meer dan vijftig Amerikaanse Congresleden die de Oceaan waren overgevlogen om aanwezig te zijn, de grootste Amerikaanse delegatie ooit in de traditie van deze conferentie. De NAVO is nog een van de weinige instellingen waar actief wordt samengewerkt. De Europese defensiebudgetten gaan omhoog, en de Amerikanen versterken hun aanwezigheid in Europa.

De alliantie speelt ook een grote rol bij het vormen van een eensluidend antwoord op de ontstane INF-crisis. In potentie is dat een grote splijtzwam tussen haviken en duiven, maar binnen de NAVO is overeenstemming bereikt over een gezamenlijke opstelling. Die behelst ook dat een terugkeer naar de discussies uit de jaren zeventig en tachtig over plaatsing in Europa van nieuwe kernwapens geen optie is.

“Oude antwoorden uit de jaren tachtig zijn vandaag geen antwoorden”, aldus de Duitse minister Von der Leyen. Haar Britse collega Williamson zei dat Rusland het Westen “probeert te verlokken tot een nieuwe wapenwedloop, waar het simpelweg geen zin in heeft en die het niet wil.” Als Rusland de komende zes maanden in gebreke blijft, zei Stoltenberg, zal worden gezocht naar een “passend” antwoord – maar ook hij sloot drastische stappen uit. “De koppeling tussen Amerikaanse en Europese veiligheid is er al”, zei hij. Die bestaat volgens hem uit de aanwezigheid van troepen uit de VS en Canada in Polen en de Baltische staten. “Als een van die landen wordt aangevallen, zullen we direct betrokken zijn.”