Hoe corruptieschandaal bij Braziliaans bouwbedrijf in heel Latijns-Amerika verkiezingen beïnvloedt

Het is bijna kerst 2017 als Marcelo Odebrecht (49) de gevangenis van Curitiba in het zuiden van Brazilië verlaat. De oud-directeur van de Braziliaanse bouwgigant Odebrecht krijgt een elektronische enkelband aangemeten en stapt in een privévliegtuig. De man die voor velen de etterende corruptie in Latijns-Amerika belichaamt, mag de rest van zijn straf thuis uitzitten. Op een luxueus landgoed in São Paulo.

Tweeënhalf jaar eerder, op 19 juni 2015, was het nog donker toen zwaarbewapende politie op de voordeur bonkte. Odebrecht was zoals altijd voor dag en dauw opgestaan en wilde net aan zijn ochtendgymnastiek beginnen. De agenten haalden alles overhoop, inclusief de spullen van zijn vrouw en drie dochters. Vanaf dat moment veranderde alles in zijn leven, behalve zijn ochtendritueel. Ook in de gevangenis stond hij dagelijks om halfzes naast zijn bed voor sit-ups en push-ups.

Die discipline heeft hij van zijn opa Norberto, die in 1944 het bouwbedrijf Odebrecht oprichtte. De onderneming groeide als kool tijdens de dictatuur (1964-1985), mede dankzij de warme banden tussen Norberto en de militaire machthebbers. Toen diens zoon Emilio het bedrijf begin jaren 90 overnam, werden de lijntjes met de inmiddels democratisch gekozen leiders nog korter. "Zonder smeergeld kun je nu eenmaal geen zaken doen in Brazilië", zou Emilio daar later over zeggen.

'Erger dan Watergate'

Maar het was Marcelo Odebrecht die de corruptiemachine perfectioneerde en internationaliseerde. Sinds hij in 2008 directeur werd, betaalde hij minstens 655 miljoen euro smeergeld aan politici in Brazilië en elf andere landen. Van Mexico tot Argentinië paaide hij presidenten, ministers en parlementsleden. In ruil daarvoor kreeg zijn bedrijf lucratieve bouwprojecten toegeschoven. Odebrecht haalde op die manier minstens honderd opgeblazen contracten binnen, goed voor 2,75 miljard euro extra winst.

Metrolijnen in Peru en Venezuela, een gloednieuwe haven op Cuba, WK-stadions in Brazilië: Odebrecht heeft het hele continent volgebouwd. En door structurele overfacturering de staatskassen leeggeroofd. "Het is de grootste internationale smeergeldaffaire uit de geschiedenis", stelde het Amerikaanse ministerie van Justitie. "Dit is erger dan Watergate", zei een Braziliaanse aanklager.

Het schandaal veroorzaakte een politieke aardbeving, en er zijn nog wekelijks naschokken. Vorige week maandag gingen duizenden Panamezen de straat op uit woede over de vermeende corruptie van hun president Juan Carlos Varela. Die ontving 700.000 dollar van Odebrecht, al ging het volgens de president om een legale campagnedonatie.

"We zouden een standbeeld moeten oprichten voor Odebrecht", schreef de Peruaanse schrijver en Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa in een column in de Spaanse krant El País. "Geen enkele regering, partij of bedrijf heeft zo veel gedaan om corruptie in Latijns-Amerika te onthullen."

Inderdaad, het Odebrecht-schandaal legt een door en door corrupt systeem bloot. Het biedt een ongecensureerde inkijk in het geraffineerde handjeklap dat normaal gesproken achter gesloten deuren blijft. Het toont aan hoe de economische elite samenspant met politieke machthebbers om hun honger naar macht en rijkdom te stillen. Met de staatskas als fooienpot.

En ja, het is goed nieuws dat rechters en aanklagers achter zwaargewichten aan durven te gaan. Alleen al in Brazilië zijn honderden betrokkenen aangeklaagd. Oud-president Luiz Inácio Lula da Silva werd veroordeeld tot ruim negen jaar cel, op 24 januari komt zijn hoger beroep voor. Ook de Peruaanse oud-president Ollanta Humala zit inmiddels in voorarrest, een van zijn voorgangers is voortvluchtig. En in Ecuador is een oud-vicepresident tot zes jaar veroordeeld.

Dit jaar kiezen zeven Latijns-Amerikaanse landen een nieuwe president, waaronder de regionale grootmachten Brazilië en Mexico. Odebrecht raast als een modderlawine door de campagnes. Het schandaal heeft het vertrouwen in de democratie tot historische diepte doen dalen, traditionele politieke partijen zijn tot de nek toe besmeurd. Kandidaten die zich als outsider presenteren gooien hoge ogen in de peilingen. Ze gaan de corruptie uitbannen, maar vertellen er niet bij hoe.

Witwasnetwerk

Media en bevolking smullen van het schandaal, maar het ontbreekt aan een publiek debat over de dieperliggende oorzaken van de corruptie. En dat gebrek staat een structurele verandering op de lange termijn in de weg. "Politici worden in de media neergezet als bron van alle kwaad", zegt de Braziliaanse socioloog Jessé Souza. "In werkelijkheid bestaat de publieke sector hier van oudsher om de rijkdom van de economische elite te garanderen. Politici opsluiten lost niets op als je die machtsstructuur niet ter discussie stelt."

Het is maart 2014, de 48-jarige Nelma Kodama wacht op het internationale vliegveld van São Paulo op haar vlucht naar Milaan. Ze heeft voor 200.000 euro briefgeld in haar slipje verstopt en schuift wat ongemakkelijk heen en weer. Vlak voor het vliegtuig vertrekt, verschijnt de federale politie bij de gate: "U staat onder arrest."

Kodama zou tandarts worden, net als haar moeder. Maar ze wilde vooral rijk worden, en de inkomsten van haar eerste baan als tandarts, in een achterbuurt van São Paulo, stemden weinig hoopvol. Via een geliefde rolde ze het criminele circuit in. Ze werd handig in het runnen van wisselkantoren en schaduwbedrijven en groeide uit tot leider van een witwasnetwerk. Eindelijk had ze geld voor luxeauto's, dure sieraden en plastische chirurgie.

De arrestatie van Kodama en andere doleiros (witwassers) is een van de eerste acties van de Lava Jato ('autowasserette'). De operatie werd zo genoemd omdat de doleiros onder meer een benzinepomp gebruikten om geld wit te wassen. De politie ontdekte dat een van hen, Alberto Youssef, een Land Rover cadeau had gedaan aan Paulo Roberto Costa, de directeur bevoorrading bij het staatsoliebedrijf Petrobras. Die ontdekking brak de beerput open.

Costa, Youssef en Kodama doen na hun arrestatie wat in de jaren die volgen 155 anderen ook zullen doen: ze verlinken vrienden en collega's in ruil voor strafvermindering.

Brazilië is geschokt door hun onthullingen. Petrobras, het grootste oliebedrijf van Latijns-Amerika, Braziliës nationale trots, blijkt jarenlang te hebben gesjoemeld met aanbestedingen voor de bouw van boorplatformen, kantoorgebouwen en andere infrastructuur.

De directie speelde daarbij onder een hoedje met Braziliaanse bouwbedrijven. Die spraken onderling af wie de opdracht zou binnenslepen en brachten vervolgens exorbitant hoge biedingen uit. Het Petrobras-management kende de opgeblazen contracten toe en kreeg in ruil daarvoor een fiks bedrag aan smeergeld. Een deel van dat geld sluisden ze weer door naar de politici die hen aan hun baantjes hadden geholpen.

Het was wat je noemt een win-winsituatie. De bouwbedrijven maakten miljoenen extra winst, de Petrobras-managers hadden een aardig zakcentje boven op hun maandsalaris van 25.000 euro en politici waren verzekerd van hun campagnefinanciering. Of van auto's, jachten, sieraden en gevulde bankrekeningen in Zwitserland.

Massademonstraties

In Brazilië leidt operatie Lava Jato tot massademonstraties tegen de corruptie. Regeringspartij PT, aan de macht sinds 2002, blijkt tot de nek toe betrokken, en rechter Sergio Moro laat verscheidene kopstukken van de partij arresteren. Hoewel president Dilma Rousseff (PT) niet op de verdachtenlijst staat, krijgt ze de volkswoede vol over zich heen. In 2016 wordt ze in een discutabele impeachment-procedure afgezet door het parlement.

Sergio Moro, de 45-jarige Lava Jato-rechter, groeit uit tot nationale held. Hij weet als geen ander de media te bespelen, lekt afgetapte telefoongesprekken en ander onderzoeksmateriaal naar de pers al naargelang het hem uitkomt. 'Batman Moro' heeft ook een Robin: de 37-jarige aanklager Deltan Dallagnol. De aanklager noemt zichzelf 'volger van Jezus' en vraagt god een einde te maken aan de corruptie. Dallagnol presenteert in een PowerPoint-presentatie oud-president Lula als "leider van een criminele organisatie".

"Lava Jato is een circus", vindt Esther Solano, socioloog aan de federale universiteit van São Paulo. "Een spektakel met in de hoofdrol messias Moro, die Brazilië van de corruptie verlost." Solano vindt het zorgwekkend dat de oligarchie en het diepgewortelde patrimonialisme niet ter sprake komen. "Daar liggen de wortels van het probleem. Maar Braziliaanse media zijn in handen van een paar steenrijke families. Die hebben geen belang bij een echt kritische beschouwing."

Solano vreest dat de kruistocht van Moro vooral een negatief effect heeft. "Het afzetten van Rousseff was een gevolg van volkswoede, aangewakkerd door een partijdige pers en uitgevoerd door een corrupt parlement", zegt ze. "Ik durf te stellen dat Lava Jato de Braziliaanse democratie heeft verzwakt."

Arrestatie

Op 15 juni 2015 stapt Maria Lucia Tavares (63) op het vliegtuig naar Miami. Ze werkt al bijna 40 jaar voor Odebrecht en heeft zich opgewerkt van typiste tot secretaresse van het 'departement voor gestructureerde operaties'. Dat departement, in 2008 door Marcelo Odebrecht opgericht, roept schaduwbedrijven in het leven, maakt nepfacturen van niet-bestaande klanten en stort geld op geheime bankrekeningen.

Tavares administreert nauwgezet alle betalingen. Ze weet niet wie schuilgaat achter de codenamen en stelt geen vragen. Als ze naar Miami vliegt, raast Lava Jato al ruim een jaar door Brazilië. Directieleden van andere bouwbedrijven zijn al opgepakt, maar Marcelo Odebrecht is grotendeels buiten schot gebleven. Voor de zekerheid heeft hij wel besloten zijn 'smeergeld-departement' naar het buitenland te verplaatsen.

In Miami neemt Tavares met een van haar leidinggevenden de cijfers door. Voor het gemak heeft ze de gedetailleerde betalingsoverzichten geprint. Diezelfde week valt de politie Odebrechts huis binnen. De directeur, met 190.000 medewerkers, een omzet van 33 miljard euro en een privéfortuin van 3,3 miljard euro, wordt ingerekend. Tavares vliegt in verwarring terug naar haar woonplaats Salvador, en bij gebrek aan een beter idee verstopt ze de documenten in een kast.

Odebrecht belandt in dezelfde vleugel van de gevangenis als Kodama, Youssef en de andere Lava Jato-verdachten. Hij ontkent elke betrokkenheid en blijft zich voordoen als moraalridder, als man die het beste voorheeft met Brazilië en gewoon is gebleven. Ook voor zijn arrestatie had hij een relatief bescheiden leefstijl. Hij reed in een Kia Carnaval, zonder chauffeur. In het weekend kregen zijn bedienden vrij en deed de familie Odebrecht zelf de afwas.

Anders dan tientallen andere Odebrecht-managers weigert Marcelo een akkoord met justitie te tekenen. Tot de politie het huis van Tavares overhoophaalt. "Sorry", jammert Tavares als de agenten haar kast openen. "Ik weet dat ik fout zit." Via WhatsApp sturen de mannen foto's van de documenten naar het openbaar ministerie. Daar gaat een luid gejuich op.

Anti-establishment

In ruil voor haar vrijheid vertelt Tavares hoe de corruptiemachine functioneerde. Op een server in Zwitserland hield ze bij welke politici hoeveel geld moesten krijgen. Het geld ging eerst naar buitenlandse rekeningen van Odebrecht, vervolgens passeerde het op zijn minst vier schaduwbedrijven in belastingparadijzen, om uiteindelijk op de rekeningen van doleiros te belanden. Odebrecht weet dan dat ontkennen geen zin meer heeft en sluit een deal met justitie.

Volgens de zakenman heeft zijn bedrijf alle Braziliaanse presidenten van de afgelopen 25 jaar omgekocht of van illegale donaties voorzien. "Driekwart van de campagnedonaties is illegaal", vertelt hij zonder blikken of blozen. Met Lula had hij een goede band, zegt hij, met Rousseff was het gecompliceerder. Acht van de huidige ministers zouden zijn betrokken, evenals president Michel Temer en een groot deel van de parlementsleden.

Odebrecht paste zijn succesrecept ook in andere landen toe. Het bedrijf gaf miljoenen uit aan illegale financiering van verkiezingscampagnes. Als de omgekochte politicus eenmaal in het zadel zat, gingen lucratieve bouwprojecten richting Odebrecht. De bekentenis van Marcelo en 77 andere Odebrecht-managers gaat de geschiedenis in als 'de verklikking van het einde van de wereld'.

Bruno Brandão, directeur van de Braziliaanse afdeling van de corruptiewaakhond Transparancy International, is blij met Lava Jato, al ziet hij ook een terugslag. President Temer heeft de autonomie van het OM verkleind en het budget van de federale politie teruggeschroefd. Hij en van corruptie beschuldigde parlementsleden houden elkaar de hand boven het hoofd, en voeren wetten door die Lava Jato saboteren. "Ze doen alles om hun huid te redden", aldus Brandão. Toch is hij optimistisch. "Het gaat langzaam, maar alleen al het feit dat politici en zakenlui bang zijn, geeft aan dat er echt iets verandert."

Het gerecht krijgt overigens niet overal ruim de baan. "In Mexico en Argentinië is het OM verre van onafhankelijk, om van Venezuela nog maar te zwijgen", zegt Brandão. "Maar in Peru wordt wel werk gemaakt van de beschuldigingen van Odebrecht, en in Colombia heeft Lava Jato tot nieuwe anticorruptiewetgeving geleid."

Wat Lava Jato voor de verschillende verkiezingen gaat betekenen, is afwachten. Feit is dat kandidaten die zich buiten de gevestigde orde plaatsen het goed doen in de peilingen. In Colombia gaat de zelfverklaarde corruptiebestrijder Sergio Fajardo aan de kop, in Mexico maakt de linkse populist Andrés Manuel López Obrador een goede kans om te winnen. Beiden maken geen deel uit van de gevestigde partijen.

In Brazilië gaat Lula ondanks alles voorop in de peilingen. Maar zijn deelname hangt af van de uitspraak in hoger beroep deze maand. Een van zijn opponenten, de extreemrechtse parlementariër Jaír Bolsonaro, doet het bijzonder goed in de peilingen. Hij is een racist, een vrouwen- en homohater en een voorstander van een militaire machtsovername, maar Bolsonaro wordt niet verdacht van corruptie.

De hoofdpersoon van het schandaal lijkt het naar omstandigheden goed te maken. Odebrecht kreeg een boete van bijna een miljard euro en Marcelo persoonlijk een boete van 19 miljoen euro, maar met enkelband kan hij zijn oefeningen weer gewoon in zijn privéfitnessruimte doen of baantjes trekken in zijn zwembad.

Getuigenbescherming

Schuldbewust heeft hij zich nooit getoond. "Ik zeg niet dat ik geen fouten heb gemaakt", zei hij tegen rechter Moro. "Maar dit is nu eenmaal hoe je zaken doet in Brazilië. De samenleving heeft gefaald." Hij benadrukte dat het systeem corrupt is. "Odebrecht is niet anders dan andere bedrijven", zei hij. "Het is belangrijk dat Brazilië dat inziet bij deze ethische schoonmaak."

Ook witwasser Nelma Kodama heeft een enkelband gekregen. Ze zit in huisarrest in een appartement van 500 vierkante meter, dat net als de rest van haar bezittingen door justitie in beslag is genomen. "Ik heb niet eens geld om brood te kopen", klaagde ze tegen het opinieblad Veja. Ze liet zich door datzelfde blad fotograferen in pikante merkkleding, met haar enkelband prominent in beeld. "Die band is niet echt sexy", zei ze. "En ik krijg er een allergische reactie van."

Secretaresse Maria Lucia Tavares bracht met haar getuigenissen Marcelo Odebrecht op de knieën, en kreeg in ruil daarvoor haar vrijheid en mogelijk een nieuwe identiteit. Ze is opgenomen in een getuigenbeschermingsprogramma.

De roem van rechter Moro blijft intussen groeien. De Braziliaanse producent José Padilha, maker van de Netflix-serie Narcos, liet zich inspireren door de 'kruistocht tegen corruptie' van Moro. Later dit jaar komt Netflix met O Mecanismo, een serie gebaseerd op Lava Jato.

Onder de bevolking is een zekere Lava Jato-moeheid merkbaar. Een definitieve veroordeling van Lula zal nog heel wat stof doen opwaaien, maar de schaamteloze koehandel van president Temer en het parlement laat weinig ruimte voor illusie. 'Acabou em pizza', klinkt het steeds vaker. Het heeft nergens toe geleid, alles is bij hetzelfde gebleven, laten we ons niet druk maken en wat te eten bestellen: 'Het is geëindigd in pizza.'

Behalve op interviews met deskundigen is dit verhaal gebaseerd op de boeken O príncipe van Marcelo Cabral en Regiane Oliveira, A elite do atraso van Jessé Souza en publicaties van Folha de São Paulo, Piauí en Veja.