Direct naar artikelinhoud
Wetenschap

Vinden dolfijnen het eigenlijk wel leuk om met óns te zwemmen?

Vinden dolfijnen het eigenlijk wel leuk om met óns te zwemmen?
Beeld Imageselect

Zwemmen met wilde dolfijnen, het is de droom van veel vakantiegangers. Maar hoeveel plezier beleven de kleine walvisachtigen er eigenlijk zelf aan? En belangrijker: wat is het effect van een zwempartijtje met mensen op hun gezondheid? Biologe Liesbeth Slooten probeert die vragen te beantwoorden.

Als spinnerdolfijnen in de Rode Zee worden benaderd door zwemmende toeristen, doen ze hun naam eer aan. Ze springen dan opvallend vaak uit het water, ‘spinnen’ in de lucht rond hun as en laten hun staart bij de landing hard op het water klappen. Een prachtig gezicht, maar of het ook betekent dat dat ze de aanwezigheid van mensen op prijs stellen? Biologe Liesbeth Slooten betwijfelt het. "De klappen die ze met hun staart op het wateroppervlak geven, gebruiken ze waarschijnlijk om met elkaar te communiceren", legt ze uit. "Je zou het kunnen vergelijken met schreeuwen. De vraag is dan: wat schreeuwen dolfijnen bij het zien van mensen? Roepen ze ‘dit is leuk!’, of waarschuwen ze elkaar om uit de buurt te blijven?"

Wilde dolfijnen krijgen steeds vaker gezelschap van mensen in hun natuurlijke omgeving. Het wereldwijde aantal deelnemers aan walvis- en dolfijnentours steeg sinds de jaren negentig van 4 naar ruim 13 miljoen per jaar, blijkt uit cijfers van het International Fund for Animal Welfare. Inmiddels kun je de rondvaarten boeken op alle continenten, in 111 landen. Jaarlijks wordt er 1,8 miljard euro mee verdiend. En de tijd dat toeristen genoegen namen met een paar foto’s van grote afstand is voorbij. Op steeds meer plekken mag je tegen betaling in het water springen om de dieren in snorkeluitrusting tegemoet te zwemmen.

Slooten – hoogleraar marinebiologie aan de Universiteit van Otago in Nieuw-Zeeland – bekijkt de zwempartijtjes met de wilde dieren vanuit het dolfijnperspectief. Welk effect heeft deze vorm van toerisme op de gezondheid van de kleine walvisachtigen? En beleven de dieren eigenlijk plezier aan het zwemmen met mensen?

Vinden dolfijnen het eigenlijk wel leuk om met óns te zwemmen?
Beeld Imageselect

Veranderend gedrag

Samen met haar collega’s probeerde Slooten die vragen te beantwoorden door middel van een uniek experiment, deels uitgevoerd in een dolfijnenreservaat dat per toeval ontstond in een militaire zone in Soedan.

Bij het onderzoek observeerde haar Italiaanse mede-onderzoeker Maddalena Fumagalli maandenlang spinnerdolfijnen in drie riffen aan de zuidkust van de Rode Zee. De gebieden zijn vergelijkbaar qua ligging, maar lopen zeer uiteen qua drukte met toeristen.

In een van de riffen (Samadai in Egypte) worden organisatoren van dolfijnentours kort gehouden: ze mogen de dolfijnen alleen van acht uur ’s ochtends tot drie uur ’s middags bezoeken. In het naburige Satayah (ook Egypte) zijn er geen regels voor touroperators: de dolfijnen worden daar de hele dag door geschaduwd door motorboten met toeristen in snorkeluitrusting. Het derde rif – Qubbat’Isa in Soedan – ligt op een oefenterrein van het Soedanese leger dat voor toeristen verboden is. De dolfijnengroep die daar leeft, komt nauwelijks in aanraking met mensen.

Een geschenk uit de hemel, zo noemt Slooten de onderzoeksvergunning in de militaire zone. "Je kunt bijna nergens meer het gedrag van dolfijnen bestuderen zonder invloed van mensen, hier wel." De wetenschappers vergeleken de leefwijze van de Soedanese walvisachtigen gedurende enkele maanden nauwkeurig met die van hun soortgenoten in toeristische gebieden. "Voor het eerst konden we onderzoeken in hoeverre het gedrag van dolfijnen verandert door zwempartijtjes met mensen."

Veranderend gedrag
Beeld thedolphinswimclub.com

Slaappatroon

Hun belangrijkste ontdekking deden de onderzoekers toen ze met speciale verrekijkers inzoomden op de ogen van de dieren. "Op die manier brachten we hun slaappatroon in kaart", aldus Slooten.

Een slapende dolfijn is te herkennen aan slechts één gesloten oog. De dieren geven hun hersenhelften namelijk om de beurt rust, zo bleek in 2012 uit de hersenscan van een in een gevangenschap levende dolfijn in Florida. Door deze ‘halfslaap’ kunnen dolfijnen tijdens het slapen gewoon zwemmen, ademhalen en alert zijn op roofdieren.

Het slaapritme van spinnerdolfijnen is omgekeerd aan dat van mensen

In toeristische gebieden blijkt het bijzondere slaapmechanisme van dolfijnen juist in hun nadeel te werken. "Het probleem is dat ze heel makkelijk wakker worden", zegt Slooten.

Het slaapritme van spinnerdolfijnen is omgekeerd aan dat van mensen. ’s Nachts zijn de dieren actief om te jagen. "Ze jutten elkaar op met die typische sprongen waarbij ze hun staart op het water laten klappen", aldus Slooten. "In feite schreeuwen ze dan naar elkaar dat het tijd is om naar open zee te gaan om voedsel te zoeken."

Als ze ’s ochtends terugkomen, rusten de dieren totdat het weer nacht wordt. "Dat is hun natuurlijke leefritme, je ziet dat duidelijk bij de dolfijnen in Soedan."

In de toeristische riffen in Egypte wordt het oorspronkelijke slaappatroon van de dolfijnen flink op z’n kop gezet. Zodra de eerste toeristen in de ochtend arriveren, ontwaken de dieren alweer uit hun halfslaap. Ze worden dan buitengewoon actief. "Ze dartelen meteen weer met die acrobatische sprongen door het water, alsof ze gaan jagen, terwijl ze dan eigenlijk horen te slapen", aldus Slooten.

Wat dat ‘stuiterballengedrag’ bij het zien van mensen over hun gemoedstoestand zegt, is onduidelijk. De lichaamstaal van dolfijnen is voor wetenschappers nog grotendeels een mysterie. "Ze staan zó ver van ons af in de evolutie, het is alsof je naar een goudvis kijkt en de stemming probeert te bepalen, onmogelijk."

'Toeristen verstoren in feite de rust van dolfijnen door midden in de nacht van deze dieren een feestje te geven voor hun deur'
Liesbeth Slooten

Goed voor hun gezondheid kan alle activiteit overdag niet zijn, denkt Slooten. "Toeristen verstoren in feite de rust van dolfijnen door midden in de nacht van deze dieren een feestje te geven voor hun deur."

Haar bezorgdheid lijkt niet ongegrond. Dolfijnen die grote delen van de dag met toeristen zwemmen, kunnen minder goed voor zichzelf zorgen, zo blijkt uit recente studies. Onderzoekers van de Victoria University in Melbourne volgden vorig jaar een groep tuimelaars die regelmatig werden bezocht door ‘zwem-met-dolfijnen’-tours. Op dagen dat de dieren interacties hadden met toeristen, namen ze niet alleen 47 procent minder rusttijd, maar besteedden ze ook 13 procent minder tijd aan de jacht op vis. Computermodellen van de Universiteit van Otago suggereren dat dit eet- en slaapgebrek op den duur zal leiden tot minder nageslacht.

Dolfijnenbehandeling bij depressie

Je hoeft niet per se het water in om het gevoel te krijgen dat je met dolfijnen zwemt. Beeldend kunstenares Marijke Sjollema ontwikkelde in 2015 software waarbij ze mensen met behulp van een virtual-realitybril zwemmende dolfijnen toonde. De video-opnamen werden gemaakt in de Rode Zee.

Het virtueel zwemprogramma met dolfijnen wordt ingezet bij de behandeling van mensen met angststoornissen, psychoses en depressies, omdat de beelden patiënten zouden helpen te ontspannen. Wetenschappers van het UMCG Groningen onderzoeken in hoeverre de ‘dolfijnenbehandeling’ werkt.

Ontsnappen aan zwemmende toeristen is voor de dolfijnen vaak onmogelijk. Dat blijkt uit beelden die collega’s van Slooten schoten op het drukste rif in Egypte. "Als de dolfijnen wegzwemmen van toeristen, klimmen de snorkelaars in motorboten die de achtervolging inzetten." Voor de touroperators is het motief vooral economisch, beseft Slooten. "Maar de toeristen hebben ook een verantwoordelijkheid: ze lijken vaak niet te begrijpen dat dolfijnen niet voor niets wegzwemmen."

Dit soort misverstanden tussen mens en dolfijn ontstaan volgens hoogleraar diergedrag Saskia Arndt van de Universiteit Utrecht deels door antropomorfisme, oftewel de neiging om dierlijk gedrag te verklaren vanuit menselijke emotie.

"Dolfijnen worden door de invloed van films en televisieseries gezien als vriendelijke wezens", zegt Arndt. "Daar komt bij dat ze van nature opgetrokken mondhoeken hebben. Dat is puur een anatomisch kenmerk. Het zegt niets over hun emoties. Toch denken mensen daardoor vaak dat de dieren glimlachen en hun gezelschap waarderen.’

'Dolfijnen hebben van nature opgetrokken mondhoeken; dat zegt niets over hun emoties'
Saskia Arndt, hoogleraar diergedrag

Zelf zou Arndt niemand aanraden om te gaan zwemmen met dolfijnen. "Zelfs als ze bijvoorbeeld op je afzwemmen, betekent dat niet altijd dat ze nieuwsgierig zijn en je aanwezigheid op prijs stellen. Ze kunnen je ook als bedreiging zien en willen verjagen." Ze wijst op meerdere gevallen van toeristen die werden aangevallen door dolfijnen. Zo liep in 2013 een Ierse vrouw drie gebroken ribben en een longbeschadiging op toen ze probeerde te zwemmen met een dolfijn voor de kust van County Clare.

Klopt er dan niets van het beeld dat dolfijnen nieuwsgierig zijn naar mensen? Slooten twijfelt. Als ze het water op gaat voor onderzoek blijven de walvisachtigen vaak lange tijd naast haar boot zwemmen. "Soms heb ik zelf ook het gevoel dat ze interesse tonen." Ooit zwom ze zelfs een uur lang met een dier dat haar maar bleef volgen. "Eerlijk is eerlijk, dat was geweldig."

Een verbod op zwemmen met dolfijnen of dolfijnentours is dan ook niet haar insteek. Sterker nog: de kiem van Slootens carrière werd gelegd in het Dolfinarium in Harderwijk, waar ze als tiener een bijbaantje had. Toen ze later net als haar ouders en broers naar Nieuw-Zeeland emigreerde en daar naar de universiteit ging, besloot ze de dieren in het wild te gaan bestuderen.

Ze ziet ontmoetingen tussen mensen en wilde walvisachtigen als een kans om draagvlak te creëren voor de bescherming van de soort. Wel moeten de bezoektijden van de dolfijnen volgens haar drastisch worden gereguleerd. "We verstoren hun eet- en slaappatroon, dat weten we nu zeker."

En zelfs als spinnerdolfijnen uit eigen beweging met mensen zwemmen, moeten ze worden ontzien, vindt Slooten. "Stel: ze vinden het zo leuk om met mensen te spelen dat ze er hun slaap voor opofferen, dan nog moeten we maatregelen nemen. Een peuter laat je ook niet de hele dag opblijven als-ie niet naar bed wil, je beschermt ’m tegen zichzelf. Dat moeten we bij dolfijnen ook doen."