Defensiespecialist Rob de Wijk: ‘In het Hoge Noorden staat een enorme Russische legermacht tegenover eigenlijk niets’

“Zelfs als Poetin sorry zegt en zijn troepen uit Oekraïne terugtrekt, dan nog is het te laat.” Rob de Wijk (69) zit tegenover ons in het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), een instituut dat hij in 2007 zelf lanceerde en dat zich bezighoudt met onderzoek en advies op het vlak van internationale en nationale veiligheidsvraagstukken.

Met zijn lange loopbaan als schrijver, journalist, columnist, podcastmaker, emeritus hoogleraar internationale betrekkingen (Universiteit van Leiden) is hij een veelgevraagd analist, in binnen- en buitenland. Dat hij zich al heel lang zorgen maakt om de Russische dreiging, steekt hij niet onder stoelen of banken. In 2015 zei hij al: “Vluchtelingen en IS zijn het probleem niet, Rusland is het echte probleem.(…) Ik zou het een wonder vinden als de komende tijd iets níét verschrikkelijk fout gaat.”

Inmiddels zijn we bijna tien jaar later en gaat het in Oekraïne verschrikkelijk fout. Met het gevolg dat de harde scheiding tussen Oost en West onherroepelijk terug is. Terug naar de Koude Oorlog. Dat bedoelt De Wijk als hij zegt dat het te laat is. “Alleen is de dreiging nu groter dan toen. We gaan naar een situatie waarin we op elkaar afrijden zonder dat we veiligheidsgordels dragen. Alle vertrouwenwekkende maatregelen uit de jaren 80 en 90 zijn er nog, maar ze zijn niet meer functioneel, ze liggen ergens onderin onze lade. En dat heeft grote consequenties.”

U reisde in 2023 af naar het Hoge Noorden. Hoe gaan ze daar om met de Russische dreiging?

“Ik ben naar Bodø gegaan, naar het hoofdkwartier van de Noorse krijgsmacht dat diep in de rotsen is uitgehakt. Om het commandocentrum te bereiken moet je door een lange, uitgehakte gang. Ze maken zich daar grote zorgen om de situatie. Het punt is dat ze er heel weinig troepen hebben. Op de kaart zie je dat Noorwegen bijna aan het Russische schiereiland Kola grenst, waar een belangrijk deel van de Russische vloot is gestationeerd.

“Ook vinden er nucleaire activiteiten plaats, als onderdeel van de totale reorganisatie van de Russische militaire districten. Als je dat ziet, weet je gewoon dat daar een enorme legermacht staat tegenover eigenlijk niets. Er worden Noorse dienstplichtigen langs de grens ingezet om te patrouilleren, maar dat is puur symbolisch.”

Ziet u in het Hoge Noorden een grotere dreiging dan in de Baltische staten?

“Als de Russen daar of in Finland of Zweden een prikactie uitvoeren, kunnen we weinig doen want het gaat om gebieden die niet goed beschermd zijn. Terwijl op het schiereiland Kola dus een enorme Russische militaire opbouw plaatsvindt. Het Hoge Noorden is een absoluut zwakke plek van de NAVO.

“De andere zwakke plek is natuurlijk Litouwen, waar de spoorlijn tussen Rusland en de exclave Kaliningrad loopt. In het begin van de oorlog in Oekraïne is die spoorweg al eens gesaboteerd, het is dus niet ondenkbaar dat de Russen willen voorkomen dat Kaliningrad geïsoleerd raakt en dat ze daar iets aan willen doen.

“Het is een gebruikelijke oorlogstactiek: als Rusland ‘prikt’ in NAVO-gebied, hoe kleinschalig ook, dan schrikt Europa en zal het besluiten alle wapens voor zichzelf te houden. Die gaan dan niet meer naar Oekraïne, waardoor Rusland in een betere positie komt. En als ik dat al kan bedenken, weet ik 100 procent zeker dat ze het in Rusland ook al lang zullen hebben bedacht.”

Dat prikken is een typische werkwijze van Poetin. In 2007 plantte Rusland al een Russisch vlaggetje op de zeebodem aan de Noordpool.

“De Russen hadden het onder het poolijs geplant om duidelijk te maken dat het Russisch territorium is, terwijl het om internationale wateren gaat. Maar Rusland is een klassieke imperiale macht, echt wel anders dan Nederland en België. Wij denken alleen maar in termen van handel, daar denken ze in termen van territorium en macht. Die andere manier van denken probeer ik in mijn boek uit te leggen.”

U schrijft dat we in West-Europa de zaken in het buitenland vaak door een morele bril bekijken en dat die morele politiek geen rechtvaardige wereld oplevert, wel integendeel.

“Als je al onze vredesoperaties op een rij zet, kun je niet anders concluderen dan dat ze in belangrijke mate zijn mislukt. Neem het voorbeeld van Nederland in Srebrenica, dat is een totaal trauma geworden (bij de val van Srebrenica, Bosnië in 1995, werden 8.000 moslimmannen door Bosnisch-Servische troepen vermoord. De aanwezige Nederlandse blauwhelmen die de moslimbevolking moesten beschermen konden dit niet verhinderen, red.). We zijn er met de beste bedoelingen naartoe gegaan, maar het is verschrikkelijk afgelopen.

“Ik werkte toen zelf bij het ministerie van Defensie en was aanwezig bij de discussies van de defensiestaf. De generaals zeiden dat we iets moesten doen in Bosnië, maar daar hadden we eigenlijk de middelen niet voor. En toch deden we het. Dat is klassiek geworden: iedere keer gaan we ergens naartoe terwijl we de middelen niet hebben. Er is een gapend gat tussen onze doelstellingen en onze capaciteiten. De Chinese krijgsheer-filosoof Sun Tzu wist in 500 voor Christus al dat je doelstellingen en middelen in evenwicht moet brengen. En toch doen we het nog altijd niet.”

In Oekraïne leeft de hoop weer op nu ze de lang beloofde wapens van de VS krijgen. Kunnen die voor een doorbraak zorgen?

“Het zal Oekraïne robuuster maken in het bestendigen van de situatie. Als de Oekraïense troepen in staat zijn om ervoor te zorgen dat Rusland niet verder komt en ze wat gebied kunnen heroveren en dat ook volhouden, dan hebben ze een soort van overwinning geboekt. Want daarmee dwingen ze de Russen tot een staakt-het-vuren en wie weet, uiteindelijk tot de onderhandelingstafel.

“Ze kunnen hier niet eeuwig mee doorgaan, zelfs de Honderdjarige Oorlog is ooit afgelopen. Op een gegeven moment krijg je ook een terugslag in Rusland. Maandelijks sneuvelen er nu 30.000 mannen. Maar zoals ik zei: als Oekraïne de Russische troepen kan tegenhouden, kom je in een situatie terecht waarin Rusland feitelijk verloren heeft. En dan krijg je een bevroren conflict.”

Is dat het meest haalbare scenario?

“Ik denk niet dat er een vredesakkoord komt. Al stond ik bij het checken van feiten voor mijn boek ervan te kijken hoe vaak er vanaf het begin onderhandeld is geweest tussen Oekraïne en Rusland. Maar telkens draaide het op niets uit. De grootste kans is dat je eindigt met scenario als dat van Noord- en Zuid-Korea. Formeel zijn die twee nog steeds in oorlog.

“Maar als je objectief kijkt naar wat er aan de hand is, acht ik de kans niet groot dat Oekraïne de oorlog op de klassieke manier zal winnen. Want het land moet zijn gebrek aan kwantiteit compenseren met de kwaliteit van de westerse wapensystemen. Het is zeer de vraag of dat lukt. Ik gun Oekraïne het beste en ook voor ons zou het goed zijn als het land glorieus uit de strijd komt. Maar als dat niet gebeurt, hebben we echt een probleem. En niet zo’n kleintje.”

Nu het Amerikaanse steunpakket aan Oekraïne een feit is, dreigt Russisch minister van Buitenlandse zaken Lavrov opnieuw met kernwapens. Polen op zijn beurt zegt bereid te zijn Amerikaanse kernwapens te willen huisvesten om hun oostgrens te beschermen. Die zouden bijvoorbeeld vanuit de opslagplaatsen in België en Nederland naar daar kunnen verhuizen. Hoe ziet u dat?

“Dat is nuclear sharing. Ik weet niet of dat op juridisch vlak zomaar kan. In plaats van Amerikaanse wapens kun je het ook met Franse of Britse nucleaire wapens doen. In principe is dat mogelijk. De vraag voor velen is of we dat ook willen. In mijn boek maak ik de vergelijking met de jaren 80. Toen hadden we in Nederland de grootste demonstratie ooit tegen de plaatsing van kruisraketten. Een half miljoen mensen trok de straat op. Maar toen Trump een streep trok door het bestaande atoomakkoord met Iran, ging niemand de straat op. Dat zegt iets over hoever het nucleaire bewustzijn is weggezakt.”

Wat als Trump zich, mocht hij verkozen worden, straks uit de NAVO terugtrekt?

“Je moet de Europese pijler binnen de NAVO sowieso op orde hebben. Bovendien is Europa niet de grootste prioriteit voor Amerika. Azië is dat wel. We koppelen die NAVO steeds aan Trump maar dat is niet terecht. Het verklaart ook waarom Biden geen escalatie wil in Europa. Hij heeft zijn oorlogsmaterieel nodig voor China.”

Voor die sterke Europese pijler zijn er meer samenwerkingsverbanden nodig. Nu is elk land nog te veel met zijn eigen defensie en wapensystemen bezig.

“Ter vergelijking: Amerika heeft 30 grote wapensystemen, Europa heeft er 178, waaronder 17 verschillende tanks. Amerika heeft één type tank. Hetzelfde geldt voor gevechtsvliegtuigen: Europa heeft 20 types gevechtsvliegtuigen, Amerika heeft er 6. Europa heeft 29 verschillende fregatten, Amerika heeft er 4. Dat moeten we veranderen, we moeten 1 standaardtype wapen hebben.

“Intussen blijven we er constant over bakkeleien, het schiet dus niet op. Als ze in de Baltische staten denken dat de Russen over 3 jaar zullen aanvallen, zie ik er ons toe in staat dat we er tegen dan nog altijd over aan het discussiëren zullen zijn.”

De verdeeldheid in Europa is een probleem. Niet alleen in Hongarije waar Orbán dwarsligt, ook in andere landen waar radicaal-rechts aan populariteit wint. Wat niet in het voordeel is voor Oekraïne.

“Het grootste probleem zit hem niet in de dreiging van buitenaf maar binnen de Europese Unie zelf, binnen de lidstaten. Het is pure speculatie over hoe het zal verlopen, maar intussen hoor je geen enkele radicaal-rechtse politicus meer roepen dat we uit de EU moeten stappen. Dat besef is doorgebroken, ook bij de bevolking.

“Ook groeit het besef dat de financiële investeringen in Oekraïne relatief klein bier zijn in vergelijking met een potentiële grote oorlog in Europa. Zelfs Trump heeft gezegd dat het in het voordeel van de VS is om Oekraïne te steunen. In die zin is radicaal-rechts zich aan het bijstellen, de Italiaanse premier Meloni is daar een voorbeeld van. Al moeten we afwachten wat er in Frankrijk gebeurt. Als Marine Le Pen de verkiezingen in 2027 wint, kan dat heel wat gevolgen hebben.”

U pleit voor een ‘soort van militaire dienstplicht in heel Europa’. In West-Europa zie ik dat toch niet gauw gebeuren.

“De omstandigheden dwingen het gewoon af. Maar dat soort besluiten wordt nooit zomaar genomen, er moet altijd eerst iets gebeuren voor we in actie komen. We zijn steevast te laat. Een politicus heeft ook maar een horizon van vier jaar, de tijd om iets voor elkaar te krijgen is niet zo groot. Dat is een groot voordeel voor Poetin. Hij heeft een megalomaan idee over wat hij met zijn Rijk wil en hij kan daar decennialang in investeren.”

U zegt dat de Russische dreiging nu groter is dan tijdens de Koude Oorlog. Omdat we in een oorlog in onze achtertuin verwikkeld zijn?

“Het heeft te maken met kernwapens. Na de Cuba-crisis in 1962 kwam iedereen tot de conclusie dat het niet verstandig is als nucleaire mogendheden met elkaar in conflict komen, op wat voor manier dan ook. Er waren in die tijd zeker spanningen waarbij landen in elkaars invloedssfeer rommelden, maar er waren geen echte confrontaties. Nu zijn die er wel.

“Op een gegeven moment zál Poetin kernwapens inzetten. Dat ik maar wat roep, krijg ik vaak als reactie. Want Poetin heeft tot nu toe nog nooit kernwapens ingezet. Weet je wel wat voor effect een kernwapen heeft, vraag ik dan. Dat moet ik vervolgens uitleggen. Tijdens de Koude Oorlog leefde het idee dat kernwapens het einde van de wereld betekenden. Nu wordt mij voor de voeten geworpen dat een kernwapen absoluut geen einde hoeft te betekenen. We moeten ons niet door kernwapens laten chanteren, lees ik in de krant. Euh... afschrikking ís chantage. Wie dat soort dingen zegt, begrijpt niet waarover het gaat.”

Tegenstanders noemen u een oorlogspromotor.

“In het begin van de oorlog zeiden ze dat ik bang was voor escalatie, tegenwoordig ben ik een haatzaaier. ‘Zum Kotzen’ lees ik constant op X. Terwijl ik niet veranderd ben, ik geef historische parallellen en ik becommentarieer wat er gebeurt. Maar er zijn zeker Russische trollen mee gemoeid.”

Een deel van de hybride oorlogsvoering.

“En die is niet te onderschatten. En niet alleen online. Ook de kans op sabotage in bijvoorbeeld de Noordzee is heel groot. We kunnen er ook niet veel tegen doen. De Noordzee is een exclusieve economische zone waar we als land geen jurisdictie hebben. Als je iets wil bewerkstelligen, moet je iemand op heterdaad betrappen. I

“Intussen weten we dat er Russische schepen zijn geweest die alles in de Noordzee hebben geïnventariseerd. Als er straks kabels worden doorgeknipt, kan de hele economie van Nederland en België kapot worden gemaakt. Mensen denken bij oorlog altijd aan tanks die straks door onze straten rollen. Maar daar heeft Rusland de middelen niet voor. Voor een hybride oorlog wel. Die dreiging is niet te onderschatten.

“Ook daarom pleit ik voor een weerbare samenleving die begrijpt dat dit kan gebeuren en voorbereid is. Europese staatsleiders doen voorspellingen dat Rusland misschien over drie, vijf of twintig jaar aanvalt. Maar daar sus je jezelf mee in slaap. Want het kan evengoed morgen zijn. We mogen onszelf dus niet in slaap sussen. In het Westen hebben we het idee dat we de mensen niet bang mogen maken. Maar een beetje bang zijn kan geen kwaad, hoor.”

Rob de Wijk, Het nieuwe IJzeren Gordijn. Hoe de machtspolitiek terugkeert in Europa. Uitgeverij Balans, 320 p., 23,99 euro.