CHECK - Hitlergroeten, kakkerlakken, buitenechtelijke relaties en vaccins: overlijden Navalny brengt online geruchtenmolen op gang 

Sinds het overlijden van Navalny doet op sociale media een foto de ronde die hem zou tonen terwijl hij de Hitlergroet brengt, met nazitatoeages op het ontblote bovenlijf. Berichten met de foto en bijschriften in verschillende talen werden al tienduizenden keren bekeken.

De foto is niet nieuw en circuleert al minstens sinds 2012 op Russische internetforums. Dat de foto niet echt Navalny toont, kan snel afgeleid worden uit de tatoeages die te zien zijn op de voorarmen.  Een foto van Navalny uit 2012 laat duidelijk zien dat zijn voorarmen vrij van tatoeages zijn.

De originele foto - zonder hoofd van Navalny - is dankzij Reverse Image Search terug te vinden in een Russisch blogartikel over een nationalistische mars in Moskou op 4 november 2011.

Andere foto’s tonen ook dezelfde man tijdens die mars, met ontbloot bovenlijf terwijl hij de Hitlergroet brengt. Een videoverslag van deze mars door de nieuwszender Al Jazeera is op YouTube terug te vinden. De man met ontbloot bovenlijf is vanaf seconde dertig te zien terwijl hij de Hitlergroet brengt.

Voor het hoofd van Navalny werd deze foto gebruikt. Op basis van de kledij die hij draagt, lijkt het aannemelijk dat die foto ook op 4 november 2011 tijdens die mars werd genomen. Andere foto’s tonen dat hij daar aanwezig was in dezelfde trui en jas. Dat Navalny in de mars meeliep, werd toen onder andere door de BBC bericht.

Dat Navalny deelnam aan dergelijke marsen en in het begin van zijn politieke carrière toenadering zocht bij nationalisten, onder andere door aangebrande uitspraken te doen, kwam hem wel vaker op kritiek te staan. Zelf zei hij daarover dat het zijn doel diende om alle Russische oppositie tegen president Poetin te verenigen. 

Naast valse foto's met de Hitlergroet en ware beweringen dat Navalny deelnam aan nationalistische marsen duikt nog een andere claim over vermeend racisme van Navalny regelmatig op: hij zou moslims of buitenlanders hebben vergeleken met vliegen en kakkerlakken. 

De bewering verwijst naar een video uit 2007 die nog steeds terug te vinden is op het YouTubeprofiel van Navalny. De video duurt 42 seconden en werd verspreid door Narod, een nieuwe nationalistische beweging die Navalny mee oprichtte kort nadat hij uit de oppositiepartij Yabloko was gezet.

In de video, bedoeld als pleidooi voor legaal wapenbezit, bespreekt Navalny manieren om van "insecten" af te geraken: een vliegenmepper voor vliegen en een schoen voor kakkerlakken.

Als ze te groot of te agressief zijn, zegt Navalny, dan "raadt hij een pistool aan". Terwijl hij dit zegt, zijn op het scherm een groep mannen te zien die op moslimterroristen uit de Kaukasus lijken, met de tekst "Homo Sapiens Bezpredelius" erbij. Dat kan je vertalen als "mens zonder grenzen", en is een verwijzing naar migratie. In de studio ontvouwt zich een toneelstukje waarbij een man met tulband op Navalny afloopt terwijl hij "Allah-u Akbar" roept, waarna Navalny doet alsof hij hem neerschiet.

In de jaren 2000 kende de Russische samenleving een opstoot van xenofobe sentimenten door arbeidsmigratie uit Centraal-Azië en terrorisme vanuit de republieken in de Kaukasus als Tsjetsjenië en Dagestan. Navalny speelde in op die sentimenten met aangebrande uitspraken en video's over migranten en moslims.

Hoewel hij nooit echt afstand heeft gedaan van die uitspraken, stopte hij na een tijd met dergelijke retoriek te gebruiken en verlegde hij zijn focus naar de strijd tegen corruptie. Zijn uitspraken in 2007 en 2008 waren voor Amnesty International in februari 2021 aanleiding om hem de status van 'gewetensbezwaarde gevangene' af te nemen. In mei 2021 trok de mensenrechtenorganisatie deze beslissing echter weer in.

Telkens een bekendheid onverwachts overlijdt, verspreidt zich het ongefundeerde gerucht dat een coronavaccin de oorzaak zou zijn onder tegenstanders van vaccinatie. Dat is bij Navalny niet anders. Op 17 februari beweerde een Pools parodieaccount op X dat Navalny volgens de autopsie zou zijn overleden door een bloedprop in zijn hart. De boosdoener zou volgens de artsen het coronavaccin van Pfizer zijn.

Een Engelse versie van die claim werd al meer dan 700.000 keer bekeken. Een retweet van Thierry Baudet, voorzitter van het Nederlandse Forum voor Democratie en notoir tegenstander van de coronavaccins, haalde al bijna 130.000 views. Baudet herhaalde de ongefundeerde bewering ook toen hij op 18 februari in Antwerpen sprak. 

Op 18 februari schreef de oppositiekrant Novaya Gazeta dat er nog steeds geen autopsie was uitgevoerd en op 19 februari liet het Russische staatspersagentschap Interfax weten dat het overlijden van Navalny nog onderzocht wordt. Op het moment van schrijven is er nog steeds geen officieel verslag van de autopsie bekend. 

Wat de exacte doodsoorzaak zou zijn, is dus nog altijd niet duidelijk. De moeder van Navalny kreeg op 17 februari in de gevangenis te horen dat hij was overleden aan het "sudden death syndrome", een term die volgens de website van het UZ Leuven gebruikt wordt wanneer "na een gedetailleerde autopsie geen oorzaak aangetoond kan worden van een plots overlijden". Diezelfde dag kreeg de advocaat van Navalny echter te horen dat de doodsoorzaak nog niet was vastgesteld. 

Of Navalny gevaccineerd was tegen corona met het Pfizervaccin valt niet met honderd procent zekerheid te zeggen, maar de kans is erg klein. Het Pfizervaccin werd voor het eerst uitgerold in Duitsland op 27 december 2020, waarbij men eerst met kwetsbare groepen begon.

Navalny was in december 2020 in Duitsland, waar hij herstelde van een vergiftiging met het zenuwgif Novitsjok. Op 17 januari vertrok Navalny alweer naar Rusland waar hij meteen werd opgepakt. 

Hoewel klein, bestaat theoretisch dus de kans dat Navalny een dosis van het Pfizervaccin gekregen heeft in Duitsland. De kans is echter onbestaande dat hij in de eerste maand van de vaccinatiecampagne, waarbij kwetsbare groepen prioriteit kregen, meteen vier dosissen zou hebben gekregen. In Rusland is het Pfizervaccin niet goedgekeurd. Als Navalny vervolgvaccinaties heeft gekregen in Rusland, zal dit hoogstwaarschijnlijk met een van de Russische vaccins gebeurd zijn.

Verschillende van de reacties op de dood van Navalny focusten op zijn echtgenote, Joelja Navalnaja, die deze week aankondigde het werk van haar man verder te willen zetten. Zij zou "onvoldoende verdrietig" gereageerd hebben, en dat zou wijzen op "buitenechtelijke relaties", zo klonk het. Daarbij viel geregeld de naam van Christo Grozev, een Bulgaarse journalist van de onderzoeksgroep Bellingcat. 

Bellingcat was in het verleden al vaker een luis in de pels van het huidige Russische regime. Hun onderzoek dat de verantwoordelijkheid van pro-Russische troepen voor het neerhalen van de MH17-vlucht bewees, werd gebruikt in de rechtszaak die Oekraïne en Nederland aanspanden tegen Rusland voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Ook ontmaskerde Bellingcat met hun open source-onderzoek al heel wat agenten van de Russische geheime diensten, waaronder het team dat de Russische dubbelspion Sergej Skripal vergiftigde in het Verenigd Koninkrijk.

Verhalen over vermeend overspel van Joelja Navalnaja dateren al van enkele weken geleden, voor er sprake was van de dood van Navalny. Op de website clearstory.news, een recent opgerichte pro-Russische propagandawebsite met anonieme auteurs, verscheen op 2 februari een compilatievideo van Instagram-stories van een zekere Anna Gonchar. Die vrouw beweerde een assistente van Navalnaja te zijn geweest, onder andere verantwoordelijk voor de reisboekingen van Navalny's echtgenote.

Het bewuste Instagramprofiel van Gonchar is onvindbaar, en verdween vermoedelijk al na enkele uren. In de video's toont Gonchar twee boekingsdocumenten voor hotelkamers op naam van Navalnaja en Grozev: eentje in juli 2023 in Nice, en eentje rond Kerstmis in het skioord Chamonix.

Die boekingsdocumenten met data in 2023 waren echter vervalst. Ironisch genoeg waren het vrijwilligers van Bellingcat die dit ontdekten. Op de papieren kwamen namelijk ook gedeeltelijke boekingsnummers en pincodes in beeld. Door elke mogelijke combinatie om die nummers te vervolledigen uit te proberen, werd ontdekt dat de hotels in werkelijkheid geboekt waren voor data in 2024 en vervolgens meteen geannuleerd. Op de documenten die "Anna Gonchar" toonde, waren dus andere datums gefotoshopt.

Dergelijke verhalen om tegenstanders van Rusland zwart te maken, verspreiden zich opvallend vaak op dezelfde manier. Na een getuigenis van een zogenaamde "klokkenluider" op sociale media wordt een verhaal opgepikt door een onbekende nieuwssite. De geruchten worden vervolgens verder verspreid, zowel op sociale media als via een netwerk van pro-Russische propagandasites dat onlangs is blootgelegd door de Franse cyberdefensie en "Portal Kombat" gedoopt is.

"Ernstige beschuldigingen en het onvertelde verhaal van Joelja Navalnaja" verscheen bijvoorbeeld op een van die propagandasites begin februari. "Navalnaja was een politieke escorte" titelde dezelfde site op 18 februari, na de dood van Navalny.

We zagen hetzelfde procedé eerder al bij verschillende nepverhalen die bedoeld waren om Oekraïense politici zoals president Zelensky in verlegenheid te brengen, vooral met valse beschuldigingen van buitensporige luxeaankopen.