Docu over Brussels onderzoeksrechter Anne Gruwez: "Ik, excentriek?"

*** Dit artikel dateert van 20/2/17. De film is opnieuw te zien tijdens het documentairefestival Docville. ***

Een verdachte die vraagt of hij verplicht is een DNA-staal af te geven, dient ze kordaat van antwoord dat ze hem tegen de grond zal duwen om het staal te nemen. Een man die ze al iets te vaak zag, zegt ze kortaf dat het voor de maatschappij veel goedkoper zou zijn als hij nu doodgaat in plaats van nog wat jaren te gaan brommen. En ondertussen rijdt ze met een blauw geitje, een oude 2CV van Citroën, door de hoofdstad.

Morbide grapjes

Kleurrijker dan Anne Gruwez vind je ze wellicht niet. Jean Libon en Yves Hinant, twee makers van het legendarische RTBF-programma Strip-tease (zie kader), volgden de Brusselse onderzoeksrechter drie jaar voor de documentaire Ni juge, ni soumise. Honderd minuten lang is het een opeenvolging van memorabele scènes die je aan het scherm kluisteren. Grappig, bizar, ontroerend, leerrijk en fascinerend... Ni juge, ni soumise is het allemaal, met dank aan Gruwez.

"Men zegt dat ik excentriek ben, ja. Maar eerlijk gezegd begrijp ik dat niet. Vind jij me excentriek? (staat recht) Zou ik dan nu een donkerblauw kleed aanhebben, net zoals une nonnette?" Toch is de omschrijving niet helemaal uit de lucht gegrepen voor de onderzoeksrechter die thuis met een ratje op haar schouder loopt en bij een lijkopgraving wat morbide grapjes maakt vanonder haar roze parasol.

Gruwez houdt er zelf meer van als ze eerlijk of recht voor de raap genoemd wordt. Want dat is ze ook: de verdachten die op haar bureau verschijnen, weten meteen waar ze aan toe zijn. Met een parler-vrai ondervraagt ze hen over een overval of een moord, nu eens keihard en zonder mededogen, dan weer zacht en meelevend. 

"Hoe ik de mensen aanpak, is een kwestie van 25 jaar ervaring", zegt ze. "Maar je moet altijd duidelijk zijn. Als er bewijs is, moet ik dat zeggen. Als ik dat niet doe, denkt de verdachte dat er nog een uitgang mogelijk is. Maar daar help ik niemand mee. Om een goede verdediging mogelijk te maken, moet ik open kaart spelen en zeggen hoe ik het zie." Dat ze daarbij vaak cassant uit de hoek komt, is nu eenmaal haar manier van doen. Heeft ze daar nog nooit problemen mee gehad? "Nee, tot nu toe nooit. Maar hout vasthouden dat het zo blijft."

Soms vraag je je zelfs af of ze geen rolletje speelt – tijdens het filmfestival van San Sebastian kreeg ze nog een eervolle vermelding voor haar vertolking –, maar dat was echt niet zo, zegt Yves Hinant. "Ik ken haar nu al een jaar of tien en ze blijft altijd hetzelfde, of er nu een camera draait of niet. In de film is ze zelfs nog soft en braaf. Soms hebben we haar verdedigd tegen zichzelf. Anne is iemand zonder filter, dus moet je dat doen. Maar ze is vooral ook een heel menselijke onderzoeksrechter."

Net zoals De rechtbank op VIER slaagt ook Ni juge, ni soumise erin om de gesloten wereld van justitie te openen. De documentaire laat je zien hoe een onderzoeksrechter werkt en ook hoe moeilijk haar job vaak is. "Een belangrijke verantwoordelijkheid, ja, maar via deze film kunnen we tonen dat we ook maar mensen van vlees en bloed zijn. Dat we dezelfde taal spreken en dezelfde gevoelens hebben."

Delirium

Al moet je die gevoelens ook niet altijd even letterlijk nemen. Een van de meest opmerkelijke scènes zit achteraan in de documentaire, wanneer een vrouw op ijzingwekkend koele manier vertelt hoe ze haar achtjarig zoontje heeft gedood. Die vrouw had weliswaar psychologische problemen, maar Gruwez noteert alles zonder een krimp te geven.

"Als ze in zo'n delirium zitten, vertellen ze wat ze voor zich zien. Dan is het genoeg om hen te horen en alles te noteren. Liefst zonder hen te ondervragen, of toch zo min mogelijk. Anders begin je je eigen gevoelens in het gesprek te leggen en dat is slecht. Je moet koud kunnen blijven voor alles. Als je dat niet kunt, ben je niet geschikt voor deze job."

Met haar deelname aan Ni juge, ni soumise hoopt ze een boodschap over te brengen. "Hygiëne en cultuur", zegt ze. "Hygiëne is aan sport doen, zich wassen, bloedverwantschap vermijden. Cultuur gaat over je ogen open houden, respect hebben en elkaar leren kennen. Ik droom van een mix van culturen in Brussel. Zou het niet mooi zijn als we kunnen zeggen dat we allemaal trotse Brusselaars zijn?"

Vanaf 21/2 in de bioscoop.

De terugkeer van 'Strip-Tease'

Ni juge, ni soumise betekent ook de terugkeer van Strip-Tease, het legendarische humaninterestmagazine van de RTBF dat er in 2012 een punt achter zette. Op vraag van een Franse producent maakte het duo Libon-Hinant meteen een lange documentaire, maar de manier van werken bleef hetzelfde. "Geen muziek, geen scenario, geen interviews, geen commentaarstem: die aanpak werkt altijd", zegt Jean Libon. "Als het verhaal op zich sterk genoeg is, moet je geen extra muziek toevoegen of extra verhalen stellen", zegt Yves Hinant. "Vaak raakt het ook meer als je de natuurlijke geluiden gebruikt.

Hinant en Libon, die ook al jaren een documentaire over de Bende van Nijvel werken, wilden met Ni juge, ni soumise een realiteit laten zien die veel mensen niet kennen. Maar tijdens de drie jaar, goed voor bijna 80 draaidagen, dat ze Gruwez volgden, zagen ze de maatschappij ook veranderen. "Door de aanslagen", zegt Hinant. "Er is in Brussel nu veel minder criminaliteit omdat er zoveel agenten op straat zijn."