Qatar werpt zich op als ideale bemiddelaar in het Midden-Oosten: hoe werd een onopvallend Golfstaatje zo'n invloedrijke speler?
Het Golfstaatje Qatar heeft zich als bemiddelaar bij uitstek opgeworpen tijdens de onderhandelingen met Hamas om Israëlische gijzelaars in Gaza vrij te krijgen. De voorbije decennia heeft Qatar volop geïnvesteerd in het onderhouden van contacten met zoveel mogelijk partijen. Zo ontpopt het zich meer en meer tot een invloedrijke speler.
Het akkoord tussen Israël en Hamas over een pauze van vier dagen in de gevechten en de vrijlating van een 50-tal gijzelaars komt er na intensieve bemiddeling van de Verenigde Staten, Egypte én Qatar. Het is ook die laatste die het nieuws over de deal wereldkundig maakte.
Qatar stond een jaar geleden al volop in de schijnwerpers - toen om een heel andere reden: de kleine Golfstaat was gastland voor het WK voetbal, al leidde dat tot veel kritiek van mensenrechtenactivisten.
In een veel dramatischere context treedt Qatar ook nu op de voorgrond. Het land speelt een sleutelrol bij onderhandelingen over de Israëlische gijzelaars die door Hamas worden gebruikt als politiek-diplomatiek wapen.
Qatar heeft de voorbije decennia volop geïnvesteerd in het onderhouden van contacten met zoveel mogelijk partijen. Het land wordt nu dan ook gezien als een neutrale speler, die praat met Hamas, Hezbollah, Iran, Israël, de Golfstaten, Turkije, de VS. Het ziet er dus naar uit dat er de komende tijd nog vaker in de richting van Qatar zal worden gekeken.
Wat voor land is Qatar?
De metamorfose van Qatar is al langer aan de gang. Het schiereiland dat er wat uitziet als een opgestoken duim in de Perzische Golf, was lange tijd een van de steenrijke, maar onopvallende oliestaatjes in een regio gedomineerd door de machtige buren (en onderlinge rivalen) Saudi-Arabië en Iran.
Maar halfweg de jaren 90 is Qatar nadrukkelijk een eigen koers gaan varen, waarbij het van verschillende walletjes tegelijk lijkt te willen eten. Zo staat het nu bekend als de thuishaven van de politieke kopstukken van Hamas, maar is het tegelijk een bondgenoot van de Verenigde Staten.
De koerswijziging werd ingezet door emir Hamad bin Khalifa al-Thani, die zijn eigen vader aan de kant zette. Hij wilde Qatar meer op de voorgrond zetten en tegelijk minder afhankelijk maken van de olie en gas waaraan het zijn rijkdom ontleent. Qatar moest diversifiëren, en dat deed het door te investeren in sectoren als toerisme en onroerend goed, met de bouw van modernistische megaprojecten.
Tekenend voor de ommezwaai was ook de oprichting, in 1996, van de nieuwszender Al Jazeera, gefinancierd door de al-Thani-dynastie. De zender is via satelliet en het internet uitgegroeid tot een belangrijke bron van informatie voor Arabieren overal ter wereld. Tot grote ergernis van de staatsomroepen van veel autoritaire regimes in de regio.
Al Jazeera werd wereldberoemd tijdens de inval van de VS in Afghanistan (2001) en tijdens de Arabische Lente tien jaar later. De zender wierp zich op als de stem van het volksprotest, tot ongenoegen van de meeste Arabische regimes.
Vandaag volgt Al Jazeera 24/7 de Israëlische aanvallen op Gaza. Als een reactie heeft de Israëlische regering, die de zender verwijt zijn kijkers op te hitsen tegen Israël, een noodregeling goedgekeurd waardoor de lokale redactie zou moeten sluiten.
Dat is eerder overigens ook gebeurd in onder meer Egypte. President Abdel Fattah al-Sisi vond dat Al Jazeera een stem gaf aan de radicale Moslimbroederschap. Die werd door Sisi na een staatsgreep aan de kant gezet, wat door velen werd gezien als een terugdraaien van het volksprotest.
Qatar werd een vluchtheuvel voor vervolgde leden van de Moslimbroederschap. Veel van zijn Arabische buren hebben het emiraat dat verweten. Qatar werd er bovendien van beschuldigd radicale islamitische milities te steunen, onder meer in Syrië. Dat werd genoemd als een van de redenen waarom Saudi-Arabië en enkele andere Golfstaten en Egypte in 2017 een boycot instelden tegen Qatar.
Belangrijker nog was dat de omliggende landen Qatar verweten te veel de pro-Iraanse kaart te trekken in het grote geopolitieke conflict van de regio: dat tussen het radicaal soennitische Saudi-Arabië en het radicaal sjiitische Iran.
Welke band heeft Qatar met Hamas?
Uit de Qatarese steun aan de Moslimbroederschap vloeit ook de steun aan Hamas voort. De Palestijnse extremistische organisatie is in 1987 opgericht als een afdeling van de politiek-religieuze beweging die in verschillende landen in het Midden-Oosten actief is.
De Qatarese hoofdstad Doha is sinds 2012 de thuishaven van de politieke kopstukken van Hamas. Voordien hadden zij de Syrische hoofdstad Damascus als uitvalsbasis, maar omdat Hamas sympathiseerde met Syrische rebellen, konden ze daar niet langer blijven. Het vertrek naar Qatar gebeurde op verzoek van de VS en in overleg met Israël. Die zagen het als een manier om Hamas los te weken van Iran en Syrië, en in de mate van het mogelijke onder controle te houden.
Ismail Haniyeh, de politieke leider van Hamas, zou in Doha een luxueuze penthouse betrekken. Ook zijn voorganger Khaled Meshaal zou al meer dan 10 jaar lang in de Qatarese hoofdstad verblijven.
Qatar steunt het door Hamas bestuurde Gaza ook economisch. Het maakt maandelijks miljoenen euro's over om de ambtenarenlonen in Gaza te betalen en voor humanitaire steun aan families in armoede. In 2012 was de toenmalige Qatarese emir Hamad bin Khalifa al-Thani ook het eerste buitenlandse staatshoofd dat Gaza bezocht sinds Hamas daar de macht had overgenomen.
Welke band heeft Qatar met het Westen?
Qatar is tegelijk een belangrijke bondgenoot van de VS. De Golfstaat huisvest de grootste Amerikaanse luchtmachtbasis: Al Udeid, waar meer dan 10.000 Amerikaanse militairen gelegerd zijn. Van daaruit werden IS-doelwitten in Syrië en Irak gebombardeerd.
Nog in Qatar is CentCom of Central Command gevestigd, het Amerikaanse commando voor operaties in het Midden-Oosten en Afghanistan. Van daaruit werd ook de omstreden invasie in Irak in 2003 geleid.
De luchtmachtbasis van Al Udeid fungeerde ook als knooppunt tijdens de chaotische Amerikaanse terugtrekking uit Afghanistan in 2021. Duizenden Amerikaanse geëvacueerden werden via Qatar teruggevlogen.
Tegelijk bood Qatar ook onderdak aan Talibanvertegenwoordigers met wie Washington eerder onderhandelde om een einde te maken aan de langste Amerikaanse oorlog.
Het is dus niet de eerste keer dat Qatar zich opwerpt als bemiddelaar in onderhandelingen met weinig vanzelfsprekende gesprekspartners. Zo werd eerder dit najaar door Qatarese bemiddeling trouwens ook al de basis gelegd voor een Iraans-Amerikaanse gevangenenruil.
Last but not least heeft Qatar natuurlijk altijd zijn voornaamste troef achter de hand, die banden smeden met Westerse landen makkelijker maakt. Naast aardolie beschikt de Golfstaat over de op drie na grootste gasvoorraad ter wereld. In 2018 trok Qatar zich terug uit de OPEC, de organisatie van olie-exporterende landen, om zich te concentreren op de productie van vloeibaar aardgas (lng).
Zeker nu Rusland is weggevallen als leverancier van goedkoop gas, kijkt Europa nadrukkelijk in de richting van Qatar. De voorbije weken sloten Nederland, Frankrijk en Italië grote deals met Qatar voor de levering van vloeibaar aardgas.