'Alle Menschen werden Brüder': Beethovens Negende is 200 jaar jong

Een anekdote uit Pristina, februari 2008. Kosovo roept de onafhankelijkheid uit. Te midden van de chaos speelt een haastig bijeengebracht orkest het beroemde slot van de Negende symfonie van Beethoven: ‘Alle Menschen werden Brüder’. De blije Kosovaren voelen zich opgenomen in de Europese vaart der volkeren. 

Het was meer dan symboliek: de ‘Ode an die Freude’ is sinds 1985 het officiële volkslied van de Europese Unie. ‘Ode an die Freude’ is een gedicht van Friedrich Schiller. Beethoven gebruikte enkele verzen in het slotdeel van zijn 9e symfonie. 

België is op dit moment voorzitter van de Raad van de Europese Unie en in Mechelen, op het Cultuurplein, kun je op 7 mei om 20u in openlucht uit volle borst meezingen met de ‘Ode an die Freude’. De Nederlandse tekst wordt er uitgedeeld. Mechelen is een passende plek: daar lagen de roots van de familie Beethoven. Ludwigs grootvader groeide er op.

In Heist-op-den-Berg kun je precies op 7 mei genieten van een uitvoering van de 9e en volgende week, op maandag 13 mei, is er ‘Call for peace’, een feestelijke uitvoering van de jarige symfonie in Antwerpen, met het Belgische Beethovenorkest Le Concert Olympique, en het Weense Arnold Schoenbergkoor, onder leiding van Jan Caeyers. Alle Europese ministers van cultuur zijn uitgenodigd.

Er is niet enkel het grensverleggende muzikale genie van Beethoven, maar ook zijn vooruitstrevende visie, zegt Jan Caeyers, naast dirigent ook Beethovenkenner en -biograaf. “Beethoven leefde op een kantelmoment in de geschiedenis. De Negende symfonie was in die context ronduit revolutionair. Met zijn boodschap van verbroedering was het werk een duidelijk anti-oorlogspamflet en ligt het mee aan de basis van ons huidige Europese gedachtegoed. Twee eeuwen later heeft die boodschap nog niets aan kracht ingeboet. In die zin was Beethoven dus ook maatschappelijk een vernieuwer.”

Maar terug naar de 19e eeuw. In 1824 was de Duitse componist Ludwig van Beethoven in de herfst van zijn leven. Hij had grote familie- en gezondheidsproblemen. Zijn gehoor was hij nagenoeg helemaal kwijt. Oortrompetten konden niet meer baten; zijn gesprekken voerde hij met conversatieschriftjes. ‘Gelukkig’ had hij als muzikant “een goed getraind inwendig gehoor”, zegt dirigent Jan Caeyers in de Klara-podcast ‘Het leven van Beethoven’. Caeyers schreef enkele jaren geleden een dikke biografie van Beethoven.

Beethoven schreef twee jaar aan de Negende. Met de poëzie van Schiller had hij al eerder geëxperimenteerd, maar nu viel alles in de plooi. De uitvoering had nog wel veel voeten in de aarde, met moeilijke contracten en ontevreden zangers. Maar uiteindelijk ging de 9e en laatste symfonie van Beethoven in de lente van 1824 in première in het Kärntnertortheater in Wenen. Jan Caeyers haalt grote woorden van stal en noemt het “een van de roodomcirkelde dagen op de kalender van de westerse cultuurgeschiedenis”.

Beethoven dirigeerde het orkest, het koor en de zangers, maar gelukkig waren er ook twee andere dirigenten, want de bewegingen van de dove componist waren niet meer te vertrouwen. Na het tweede deel barstte al een enorm applaus los. Een zangeres nam de potdove Beethoven bij de arm en draaide hem naar het publiek. Toen pas zag hij het enthousiasme, de hoeden en witte zakdoeken die de lucht ingingen. 

Het is dan ook een geweldig werk, die 9e symfonie, een hoogtepunt uit de klassieke muziek. Vernieuwend ook, met voor het eerst ook zangers in een symfonie. Het vierde en laatste deel blijft altijd aan de ribben plakken. “Een lang crescendo, een zorgvuldig opgebouwde climax naar een extase, een roes die je niet kan weerstaan, ook al heb je het stuk al duizend keer gehoord,” klinkt het lyrisch bij Jan Caeyers.  

Bekijk: Sander De Keere van Klara over Beethovens meesterwerk:

Voor Beethoven was de Negende bijna een zwanenzang. Drie jaar na de première, op 26 maart 1827, overleed hij, amper 56 jaar oud. De 9e symfonie werd een van zijn bekendste werken, en wordt nog altijd heel vaak door alle grote orkesten uitgevoerd. In Japan vindt er elk jaar een megaconcert plaats, met tot 10.000 zangers die samen de 'Ode an die Freude' laten schallen.

De muziek dook ook vaak op in films. In ‘Dead poets society’ voetballen de scholieren op ‘Ode an die Freude’ en in 'A clockwork orange' gaat het gemoed van de gewelddadige Alex op en neer op de tonen van de 9e van zijn idool 'Ludwig Van'.

In 2001 werd het handschrift van de Negende werelderfgoed: de Unesco schreef het in op de lijst 'Memory of the world'. De zowat 200 pagina’s handgeschreven muziek worden bewaard in de staatsbibliotheek van Berlijn. Enkele bladzijden ook in Beethovens geboortestad Bonn en in de Nationale Bibliotheek in Parijs.

En o ironie, hoewel de symfonie hét symbool van broederschap is, werd het handschrift heen en weer geslingerd door oorlogen en grenzen. Net voor de Tweede Wereldoorlog werd het in drie gedeeld en op verschillende plaatsen in veiligheid gebracht. Later was het letterlijk verscheurd aan beide kanten van het IJzeren Gordijn. Pas na de val van de Berlijnse muur in 1989 was het handschrift weer compleet. Alle Menschen werden Brüder.

Luister hier naar de 9e, met het West-Eastern Divan Orchestra, onder leiding van Daniel Barenboim: