Dros draean poblogaeth Cymru'n ordew - ymchwil newydd

Sylweddolodd Chris Shaw fod angen iddo addasu ei fywyd pan ddechreuodd ei bwysau effeithio ar ei waith fel athro Saesneg yn Ysgol Bryntawe ger Abertawe.

"Roedd fy 'stafell ddosbarth i ar lawr ucha'r ysgol... felly o'n i'n cerdded o'r llawr gwaelod i'r llawr top ac am 10 munud bydden i ddim yn gallu siarad â neb achos o'n i mas o anadl," meddai.

"Fe ges i syndod am y pwyse achos oeddwn i yn rhyw 24 stôn - o'dd e'n sioc fawr i mi."

Dwy flynedd yn ôl, fel adduned flwyddyn newydd, penderfynodd Chris y byddai'n ceisio colli pwysau.

Aeth ati i ymuno a thîm pêl-droed ar gyfer dynion sydd dros eu pwysau. Tîm sy'n cael ei redeg gan y mudiad Man v Fat.

'Real - Lettuce' yw enw'r tîm.

"Des i i ddechre mas o ddiddordeb i weld shwd beth oedd e... ond tuag at ffitrwydd a cholli pwyse.

"Fi rili wedi esblygu ers hynny ac mae 'di bod yn bleser bod yn rhan o'r siwrne 'ny.

"Fi nawr wedi colli bron i 10 stôn a ma’ hynny wedi galluogi i fi redeg hanner marathon Abertawe a Chaerdydd y llynedd.

"Fydde hynny ddim wedi bod yn bosib heb gefnogaeth y tîm ac wrth gwrs yr hunan-ddisgyblaeth sydd ei angen."

Mae'r timau pêl-droed yn ceisio ysgogi dynion i fyw bywydau iachach drwy eu hannog nhw i gystadlu yn yr ystafell newid yn ogystal ag ar y cae.

Cyn dechrau chwarae'r gemau wythnosol mae'r chwaraewyr yn cael eu pwyso.

Os yw un tîm wedi cyrraedd targedau penodol neu wedi colli mwy o bwysau na'u gwrthwynebwyr, maen nhw'n cael eu gwobrwyo â phwyntiau.

Mae pwyntiau hefyd yn cael eu rhoi am y goliau sy'n cael eu sgorio yn ystod y gêm.

Ac mae safle'r tîm yn y gynghrair yn dibynnu ar gyfanswm y ddau fath o bwyntiau.

Felly mae'r aelodau yn ceisio colli pwysau, nid yn unig er eu lles nhw eu hunain ond hefyd er budd gweddill y tîm.

Yn ôl Hywel Pugh, sydd hefyd yn athro yn Ysgol Bryntawe ac un o hyfforddwyr Man v Fat – ma’ rhai dynion yn fwy cyfforddus yn ceisio colli pwysau fel hyn yn hytrach na mynychu dosbarthiadau colli pwysau traddodiadol.

"Maen nhw moyn sicrhau bod nhw [y tîm] yn cael wythnos well na'r wythnos o'r blaen," meddai.

"Felly maen nhw'n edrych ar eu deiet, edrych ar y calorïau a'r math o fwyd maen nhw'n ei fwyta.

"Gallen nhw fynd i gael eu pwyso mewn dosbarth, ond dydyn nhw ddim wedyn yn cael gymaint o glod.

"Felly os ydyn nhw'n gallu cael gêm o bêl-droed, chwarae gyda ffrindie a gwneud ffrindie newydd, ma’ hynny hefyd yn cynorthwyo iechyd meddwl y person."

Mae lefelau gordewdra yng Nghymru wedi dyblu dros y 30 mlynedd diwethaf.

Ond fe allai maint yr argyfwng fod yn llawer gwaeth na'r hyn oedd wedi'i ofni, yn ôl ymchwil newydd.

Ychydig dros chwarter (26%) o oedolion yng Nghymru sy'n ordew yn ôl y ffigyrau swyddogol, ond mae astudiaeth gan elusen arloesi Nesta yn awgrymu bod y gwir ffigwr yn fwy na thraean (34%).

Gallai hyn olygu bod 200,000 o oedolion ychwanegol yng Nghymru yn ordew mewn gwirionedd, sy'n golygu y byddai gan Gymru'r gyfradd ordewdra uchaf o unrhyw genedl yn y DU.

"'Naethon ni edrych ar ordewdra yng Nghymru oherwydd mae'r ffordd mae Llywodraeth Cymru yn casglu'r data yn wahanol i Loegr a'r Alban," medd Sara Elias, ymgynghorydd polisi i Nesta.

"Yng Nghymru mae'r data yn gwbl seiliedig ar bobl yn hunan-adrodd ac yn mesur eu pwysau a'u taldra eu hunain."

Ond mae nifer o astudiaethau yn awgrymu fod dynion yn tueddu i or-adrodd eu taldra a menywod yn tueddu i dan-adrodd eu pwysau.

Yn Lloegr a'r Alban mae'r ffigurau'n cael eu haddasu ar ôl eu casglu i ystyried hyn.

"Mae lefelau gordewdra yn neidio o 26% i 34% os y'ch chi'n cywiro'r data yng Nghymru," medd Sara.

"Mae gordewdra yn broblem ddifrifol ac yn cynyddu'r risg o gael diabetes math 2, afiechydon cardiofasgiwlar a rhai mathau o ganser - felly mae'n rhywbeth y'n ni am weld y llywodraeth yn canolbwyntio arno."

Er bod yr elusen yn croesawu rhai o bolisïau Llywodraeth Cymru - fel y nod o gyflwyno deddf newydd i gyfyngu ar hyrwyddo a chynnig bargeinion ar fwydydd sy'n uchel mewn braster, siwgr a halen - mae Nesta yn galw am weithredu mwy pellgyrhaeddol, er enghraifft gosod targedau iechyd ar gyfer siopau mawr ac archfarchnadoedd.

Yn y cyfamser mae Eluned Morgan, yr Ysgrifennydd Iechyd, yn dweud bod mynd i'r afael â chyfraddau gordewdra uchel – sy'n costio tua £19bn y flwyddyn i'r gwasanaeth iechyd ar draws y DU - yn un o'i thair prif flaenoriaeth.

"Ma' hwn yn broblem i'r wlad i gyd. Mae 60% o bobl dros eu pwysau," meddai.

"Mae'r ffordd ma' cyllid [y gwasanaeth iechyd] yn mynd i orfod cynyddu i ddelio â hynny yn mynd i olygu y bydd y system [yn y pendraw] ddim yn gynaliadwy.

"Mae cyfrifoldeb arnon ni gyd ac rydym ni fel llywodraeth yn mynd i sefyll gyda'r boblogaeth i helpu."

Mae ymchwil Nesta yn awgrymu fod cyfradd gordewdra ymhlith oedolion yng Nghymru - o'i gywiro i 34% - yn uwch na Lloegr (26%), yr Alban (29%) a Gogledd Iwerddon (27%).

Mae'r ystadegau swyddogol eisoes yn dangos fod cyfraddau gordewdra ymhlith plant, sy'n seiliedig ar fesuriadau proffesiynol, yn uwch na gweddill y DU.

Mae'r dietegydd Gwawr James yn poeni'n arw am hynny.

"Fydd y plant yma ddim yn tyfu fyny i fod yn oedolion iach, a dyna'r byrdwn sydd yn mynd i fod ar y gwasanaeth iechyd ni," meddai.

"Y'n ni'n barod yn gweld plant a phobl ifanc â diabetes math 2.

"Oeddan ni'n draddodiadol yn ei weld mewn dynion canol oed oherwydd eu deiet.

"Ond o'i weld mewn plant mor ifanc â 10 ac 11 oed - meddyliwch am yr effaith arnyn nhw ac ar y gwasanaeth iechyd drwy gydol eu hoes nhw."

Ar ôl trawsnewid ei fywyd ei hun drwy golli pwysau yn chwarae pêl-droed, fel athro mae Chris Shaw hefyd yn cytuno fod angen targedu'r genhedlaeth iau.

"Mae'n her anferth i ni fel ysgolion o ran y ddarpariaeth y'n ni'n ei roi i bobl ifanc," meddai.

"Bellach yn ein hysgol ni, y'n ni'n ffodus i gael gwersi iechyd a lles lle mae'r ffocws nid yn unig ar ymarfer corff ond hefyd ar ddeiet - a fel mae'r ddau'n cyfuno i greu person iachus."