'JR' van FC Bergman: erg knap vakmanschap, maar is het ook kunst?

FC Bergman denkt groots. Dat weten we al langer dan vandaag. Voor het gezelschap rond Stef Aerts en Marie Vinck heeft dat niet alleen te maken met de financiële mogelijkheden die broodheer Toneelhuis biedt, maar vooral met de eigen verbeelding. Al van bij hun eerste, op eigen kracht gemaakte creaties neigen de Bergmannen naar het technisch en productioneel onmogelijke. Precies omdat ze het over dat onmogelijke willen hebben: de strijd van de kleine, kwetsbare mens tegen de krachten die hem overstijgen. Misschien zal die strijd nooit mooier gevat worden dan in een beeld uit het vroege Wandelen op de Champs-Elysées…: Stef Aerts die – vastgehaakt aan een gebricoleerde windmolen – letterlijk vliegt, en zo voor even de zwaartekracht verslaat.

De eenzame strijd tussen de mens en zijn lot staat tien jaar en een terechte professionalisering van het gezelschap later nog steeds centraal – ook in JR, gebaseerd op de gelijknamige cultroman van William Gaddis. Gaddis fileert de Amerikaanse samenleving medio de jaren 70, waarin het kapitalisme de humuslaag vormt voor de hebzucht, onmacht, lust en rancune van zijn spartelende personages. In die wereld van beursmagnaten en traders verschijnt een elfjarige jongen die het beursspel consequenter en radicaler speelt dan wie dan ook, en zo het systeem aan het wankelen brengt. JR is een fantoom, een allegorisch personage, de ongrijpbare motor voor de neergang van de mensen van vlees en bloed die hem omringen.

Gaddis’ roman is een verknoping van zakelijke, familiale, relationele, politieke en imperialistische subplots, die bij FC Bergman allemaal hun plaats krijgen in the building – een enorme constructie van vier verdiepingen hoog, waar rond het publiek aan vier zijden op tribunes zit. Op elke verdieping spelen zich gelijktijdig verschillende verhalen af: sommige kan je rechtstreeks volgen, andere spelen zich aan een andere zijde af en worden live geprojecteerd op de gesloten blinden van de verdiepingen. Er gebeurt veel tegelijk, op vele niveaus, en dat zowel ruimtelijk als inhoudelijk – het is voor de toeschouwer werken geblazen. Maar wie in hoofdzaak ‘de film’ volgt, krijgt de grote lijnen van het plot mee.

In deze monsterproductie (een samenwerking tussen Toneelhuis, KVS en NTGent) hoeft het niet te verbazen dat een aantal van Vlaanderens beste acteurs te zien zijn. Grote en gelaagde rollen zijn weggelegd voor Jan Bijvoet en Stijn Van Opstal als de getormenteerde schrijversvrienden Jack Gibbs en Tom Eigen. Maar het is Oscar Van Rompay die als de naïeve componist en JR-vertrouweling Edward Bast de sterkste indruk nalaat. Hij lijkt geen enkele controle te hebben over het systeem waarin JR hem dwingt. De manier waarop hij in de openingsscène zachtjes en gelukkig meezingt met Wagners Das Rheingold verraadt alles over zijn verlangen naar schoonheid, naar betekenis buiten het materiële.

Het is pas wanneer deze Bast, uitgeput en kapot, aan het eind ontsnapt uit the building – er wordt slechts heel zelden buiten de torenconstructie gespeeld – en in een prachtige pietà neerzijgt voor een tribune, dat het knagende gemis van voorgaande uren een naam krijgt. We hebben de hele tijd naar een uptempo film zitten kijken die vooral plot-driven was, maar waar was het lijf? Theater is een medium dat ideeën door de lijven van de makers trekt, waardoor zij er hun eigen betekenis aan toevoegen. Het is maar in het samenzijn tussen publiek en speler dat die dimensie voelbaar wordt. Maar wat heeft FC Bergman toegevoegd aan de ideeënrijkdom van Gaddis’ boek?

We voelen het niet, omdat er gewoonweg geen performatieve ruimte is. De overweldigende aanwezigheid van beeld zorgt voor een filmisch realisme – op zijn best hyperrealisme – dat weinig meer vertelt dan wat het vertelt: het verhaal. JR is niet de verbeelding maar de uitbeelding van een boek, op een technisch en productioneel verbluffende manier en ongetwijfeld met de inzet van enorm veel zorg, liefde en hard werk. Maar het is niet genoeg. Het blijft zoals een perfect afgewerkte parketvloer: erg knap vakmanschap, maar is het ook kunst?

Nog tot 31/3 op locatie op de voormalige Electrabelsite, Schelle. En van 5/6 tot 9/6 in de Floraliënhal, Gent. toneelhuis.be