Een kast van een deal, maar wel één waaruit al 6.000 lijken vielen: hoe de woestijn van Niger een massagraf werd

"Minstens twee keer zoveel als in de Middellandse Zee." Dat is volgens de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) van de Verenigde Naties de schatting van het aantal mensen dat in 2017 een woestijndood stierf in Niger, onderweg naar Libië. Ze voegen er eerlijkheidshalve aan toe dat ze er lichtjes met hun pet naar slaan: “De woestijn is nu eenmaal groot, om niet te zeggen, zeer groot. We weten het ook allemaal niet zo goed. Maar het zijn er zeker twee keer zo veel.”

'Zeker twee keer zoveel', dat betekent omgerekend minstens 6.000 mensen die vorig jaar een woestijndood stierven. Ter nuance: de woestijnreis was nooit een joyride en doden maakten altijd deel uit van de realiteit, maar dit soort aantallen zijn ongezien. Hoe is het zover kunnen komen? Hoe is een eeuwenoude migratieroute op anderhalf jaar tijd in een massagraf voor migranten getransformeerd?

Zomer 2016. Op basis van ‘onderhandelingen’ – lees: het zetten van druk en het beloven van duizelingwekkende sommen geld– sleept de EU een interessante deal met Niger uit de brand: de steenoude woestijnroute richting Libië wordt een no go-zone voor migranten. Miljoenen euro’s worden gepompt in de opleiding van security forces en materiaal. De migratiestroom zal en moet worden drooggelegd. Het intussen welbekende EU-recept dus, maar na Libië en Turkije dit keer à la Niger.

Nog geen anderhalf jaar later haalt de Europese Commissie opgelucht adem: “Het aantal migranten vanuit de woestijn is gekelderd", lezen we in een persbericht van 70.000 in mei 2016 naar 5.000 in november. “We zouden dit niet gekund hebben zonder de directe steun van de EU.”

Wat ongeschreven blijft, is dat de officiële routes zich na de deal verlegden naar clandestiene, veel gevaarlijker routes. De migratie bleef bestaan maar ging noodgedwongen ondergronds en werd stukken dodelijker. Militairen die vroeger konvooien met chauffeurs escorteerden, worden nu opgedragen diezelfde chauffeurs op te jagen en te arresteren. Voormalige, doordeweekse chauffeurs worden ingeruild voor malafide goudzoekers: bendes die een veelvoud van de prijs vragen aan de migranten en soms al vanuit de woestijn met Libië onderhandelen over de verkoopprijs van hun ‘vracht’.

"De woestijn oversteken is gevaarlijker geworden dan de zee oversteken", vertelt Mo, 19 jaar. We spraken hem afgelopen september in Agadez in één van de 80 getto’s, samen met Dokters van de Wereld die elke week langskomt in de getto’s en hier medische hulp verleent. Mo spreekt uit ervaring: hij probeerde al een keer de woestijn over te steken. "Onze chauffeur wilde ons verkopen aan mensen in Libië. Vijf dagen lang zaten we vast in de woestijn, dicht bij de grens met Libië, terwijl onderhandeld werd over onze prijs. Uiteindelijk namen de chauffeur en z'n 2 gewapende kompanen de benen toen mensen van de grenscontrole ons ontdekten. Wij besloten te blijven, maar 10 anderen zijn weggevlucht in de woestijn. Ik heb niets meer van hen gehoord.”

Het zijn dezelfde bendes die er trouwens niet voor terug deinzen om hun handelsgoederen – mannen, vrouwen, kinderen - te dumpen in de woestijn als het hen te heet wordt onder de voeten. Vorige zomer werden per toeval 44 doden ontdekt door een voorbijtrekkend voertuig. Tussen de 44 lijken bevonden zich een aantal babylijkjes. Elk van hen stierf door ontbering onder de genadeloze zon.

Intussen is de IOM gestart met ‘zoek- en reddingsacties’ in de woestijn in opdracht van de EU. “Het redden van levens is en zal altijd onze hoogste en meest dringende prioriteit blijven”,  schrijven ze fijntjes in alweer een persbericht. “Dankzij onze reddingsacties konden we al 2.600 gestrande migranten in de woestijn redden.” 

Dat die 2.600 verdwaalde migranten daar in eerste plaats verzeild raakten door een deal die ze zelf bedachten is uiteraard een ironische knipoog.