“De tijd dat iedereen achter de mensenrechten stond, is voorbij”

Of we geen sponsor van Plan International willen worden, vraagt een kerstcampaigner in een Gentse winkelstraat niet ver van de rechtenfaculteit. “Zo kun je kindhuwelijken helpen voorkomen.”

Hoewel het aantal kindhuwelijken de laatste jaren daalde onder druk van de mensenrechten, wil het deze week niet zo vlotten, zegt de jongeman. “De mensen zijn maar zeer lastig te motiveren.”

Het is iets wat Eva Brems, hoogleraar mensenrechten, herhaaldelijk benadrukt wanneer ze stilstaat bij de zeventigste verjaardag van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Op 10 december 1948 ondertekenden vijftig landen die verklaring in Parijs, vastbesloten zo de gruwelen van oorlog in de kiem te smoren. Ondertussen schaarden 193 landen zich achter de verklaring, die het meest vertaalde document ter wereld is. “Maar mensenrechten zijn niet alleen verdragen, wetten en justitiehoven”, zegt Brems. “Sinds de verklaring is aangenomen is er veel gerealiseerd, maar dat lukt alleen wanneer overtuigingen van burgers en het discours van politici ook in die richting gaan.”

Wat zegt de politieke crisis over het VN-migratiepact u dan?

Eva Brems: “Ik was het eerst niet eens aan het volgen. In de rechtsfaculteit focussen we op bindende teksten. Dat zijn er veel en er komen er voortdurend bij. Het migratiepact is niet bindend, maar stoelt wel op verworven mensenrechten. Dat zelfs voorstanders aarzelen om het pact inhoudelijk te verdedigen, baart mij zorgen. Een voorbeeld: minderheden, dus ook migranten, hebben recht op behoud van hun eigen cultuur. Dat staat sinds 1966 in het VN-Verdrag van Burgerlijke en Politieke Rechten, het hoofdverdrag over mensenrechten. Voorstanders hameren er nu echter liever op dat het pact niet bindend is. Ik weet wel dat dat realpolitik is. Maar als je je engageert voor iets, zou het toch ook minstens je intentie moeten zijn dat ook na te leven?”

De tekst is bestempeld als iets wat niets voorstelt én als een bedreiging die ons de grip op migratie doet verliezen.

“Dat is twee keer mis. Om bij hetzelfde voorbeeld te blijven: ja, het recht op behoud van de eigen cultuur is verworven, maar dat is niet onbeperkt. Uiteraard kunnen minderheden hun cultuur bijvoorbeeld niet gaan opleggen aan anderen, zoals die campagne van N-VA claimde. Ook lijkt het weinig waarschijnlijk dat rechters dit gaan gebruiken om een nieuwe richting in te slaan. Ze hebben voldoende instrumenten die wel bindend zijn. Het kan hoogstens een extra element zijn in een argumentatie.”

Onlangs bleek wel dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) onder invloed van politieke druk conservatiever is geworden.

“Inderdaad. Landen willen meer dan voorheen rechten van onpopulaire groepen zoals gedetineerden of terreurverdachten beperken. Men wenst dat het EHRM daar geen grenzen aan stelt en het lijkt daar tegenwoordig wat in mee te gaan. Ook de heisa over het migratiepact verhoogt de drempel voor rechters die het willen gebruiken. Maar goed, deze verdragen leven langer dan de politieke crisis du jour. Het migratiepact en de mensenrechtenverdragen zullen nog altijd bestaan als we al lang vergeten zijn wie Theo Francken was.”

Zetten mensenrechten de deur open naar ontspoorde migratie?

(met klem) “Nee. Ze zijn minimale normen van rechtvaardigheid en menselijke waardigheid en voor idealisten zelfs teleurstellend. Er is geen mensenrecht op migratie. Er is enkel het recht op asiel voor wie vervolgd wordt en er is het principe van ‘non-refoulement’, dat stelt dat we mensen soms niet terugsturen naar bepaalde plaatsen omdat het risico op onmenselijke behandeling te groot is. De mensenrechten verzetten zich niet tegen mensen op menselijke wijze terugbrengen naar hun land wanneer ze geen wettelijke gronden hebben om hier te blijven. En die zijn heel beperkt: asiel voor wie vervolgd wordt, non-refoulement en gezinshereniging. De mensenrechten bieden economische vluchtelingen ook geen recht op verblijf hier. Willen we nu zelfs de minima ondergraven?”

Sommigen blijkbaar wel?

“Ik begrijp enige weerstand. Mensenrechten worden vooral afgedwongen tegenover de staat. Ze zijn dus een beperking van hoe die zijn werk kan doen. Weerstand is logisch en buiten de westerse wereld is dat altijd al zo geweest. Maar hier zijn we dat niet gewoon. Hier zijn we gewoon dat de overheid zich a priori achter de mensenrechten schaart, want die zijn toch een ankerpunt van onze waarden?

“De crisis over het migratiepact is voor mij een van de vele symptomen die tonen dat mensenrechten ook hier minder vanzelfsprekend zijn nu. Toen ik aan mijn carrière begon, stond werkelijk iedereen achter mensenrechten. Dat is niet meer zo. Ze zijn nu ook hier gecontesteerd. ‘O nee, nu gaan ze met mensenrechten komen zwaaien’, hoorde je de advocaat van de tegenstanders van het migratiepact jammeren.”

U noemt de migratiepactcrisis als een van de symptomen die wijzen op een minder positief mensenrechtenklimaat hier. Wat zijn andere?

“Er is nog grote consensus over dat we mensenrechten in het buitenland moeten promoten, maar in eigen land is er tegengas, bijvoorbeeld als het gaat over rechten van terrorismeverdachten, privacy en veiligheid, asiel en migratie. Er is politiegeweld tegenover vreemdelingen. Er is racisme, huiselijk geweld, er zijn de sans-papiers die in parken moeten overnachten, mensen die vervolgd worden wanneer ze hen helpen. Dat zijn dan evoluties in het recht en in de praktijk. 

“Maar wat me ook zorgen baart, is een politiek en maatschappelijk discours dat mensenrechten als niet prioritair of soms zelfs niet relevant beschouwt. Bijvoorbeeld door een valse tegenstelling te creëren tussen mensenrechten en veiligheid, waarbij mensenrechten beschermen als een veiligheidsrisico wordt voorgesteld. Ik maak me zorgen over het effect daarvan in de samenleving.”

Hoezo?

“Mensenrechten kunnen maar ‘werken’ als ze leven bij de mensen. Is er op dat niveau geen draagvlak, dan blijven ze dode letter. Het zijn uiteindelijk de mensen die zorgen voor de succesverhalen in mensenrechten. In 1948 vond men discriminatie op basis van seksuele oriëntatie kunnen, dus dat stond niet in de Universele Verklaring. Vandaag zie we in een groeiend deel van de wereld dat rechten voor holebi’s wettelijk verankerd worden.
“In de samenleving worden mensenrechten ook vaak meer dan het wettelijk minimum, het gaat dan om waarden en attitudes. Bijvoorbeeld een school die kinderrechten omarmt en kinderen inspraak geeft, ook al is het niet verplicht. Of een organisatie die met Sinterklaas voor een ‘roetpiet’ kiest uit respect voor mensen met een Afrikaanse achtergrond, ook al is er hier juridisch geen sprake van racisme. We moeten dus niet alleen naar de overheid kijken. Maar anderzijds doen leiders die racisme en islamofobie minimaliseren dat draagvlak afbrokkelen.”

Leiders die rechters ‘activistisch’ noemen en het hebben over een gouvernement des juges ook?

“Absoluut. De uitvoerende macht die zo de rechterlijke macht aanvalt, dat is zeer problematisch. Trump is het meest verregaande voorbeeld in de westerse wereld. Rechters moeten de regering kunnen controleren, maar ze zijn kwetsbaar. Kijk naar Turkije, Polen en Hongarije, waar de onafhankelijkheid van de rechters compleet is ondergraven, onder meer door rechters te ontslaan en te vervangen door bevriende rechters. Wanneer niet ver van ons de rechtsstaat zo ernstig bedreigd wordt, zouden we hier net een tandje moeten bijsteken in de andere richting en onafhankelijkheid van rechters en media benadrukken.”

Zijn hier activistische rechters?

“Ja, maar zodanig weinig dat er zeker geen structureel probleem is. Internationaal zien we het meeste activisme bij grondwettelijke hoven. Uit angst daarvoor is in België voorzien dat de helft van de leden van het Grondwettelijk Hof oud-politici moeten zijn. Dat werkt. Uitspraken zijn zeer zelden activistisch. Trouwens, wat betekent dat? Rechters hebben altijd een appreciatiemarge. Enkel wanneer ze die gebruiken om mensenrechten wat meer te beschermen, hoor je het verwijt van activisme. Wanneer het Grondwettelijk Hof stelt dat het verbod op gezichtsbedekking in ons land geen schending is van de godsdienstvrijheid, dan ben ik het er niet mee eens maar dat noem ik toch ook geen rechts activisme?”

U was als parlementslid voor Groen tien jaar geleden de enige die tegen dat verbod stemde. Nog altijd?

“Zeker. Internationaal is dat de meerderheidsopinie, ook bij de VN, maar het EHRM laat het verbod toe omdat dat de sociale cohesie ten goede zou komen. Ik ga daar niet in mee. Dat je het een onaangenaam beeld vindt, zo’n gesluierd gezicht, begrijp ik. Maar is dat een grond om het te verbieden? Natuurlijk mag een overheid ernaar streven gezichtsbedekking te ontraden. Maar het is onzin dat dat lukt door een verbod. Onderzoek toont dat die heel kleine minderheid van vrouwen dan niet meer maar net nog minder aan het sociale leven deelneemt. Meer sociale cohesie lukt alleen door met elkaar te spreken. Ik heb dus de indruk dat men het vooral verbiedt omdat de goegemeente het een onaangenaam beeld vindt.”

Waarom blijven we hoofddoekrellen zien? Was dat niet geregeld door de Raad van State?

“Ja en het is hallucinant dat het Gemeenschapsonderwijs nog altijd een hoofddoekenverbod hanteert terwijl een van ’s lands hoogste rechtscolleges dat dus heeft verworpen op basis van de godsdienstvrijheid. Andere zaken blijven komen omdat de situatie en context altijd anders is. Mag een hoofddoek in de rechtszaal? Aan de balie? In een winkel? Het is complexe materie. Soms winnen mensen, soms niet, wat ook weer aantoont dat onze rechters niet allemaal op dezelfde lijn zitten.

“Uit een onderzoek van ons bleek zelfs dat heel wat rechters onverdraagzame ideeën koesteren. En wat te denken van een ijssalon aan de kust dat vrouwen met hoofddoek niet wil bedienen? De rechter in eerste aanleg vond warempel geen reden voor discriminatie, zijn collega in hoger beroep wel. Maar als je nu naar dat salon gaat, hangt daar nog altijd een hoofdoekverbodsteken. Dat vonnis wordt dus gewoon genegeerd. De vrije meningsuiting geeft je het recht onverdraagzaam te spreken, maar een deel van de bevolking eist echt het recht op om onverdraagzaam te handelen en mensen te weren uit scholen, bedrijven, ijssalons.”

Hoe kijkt u naar de mensenrechtensituatie elders in de wereld nu, onder andere, de VS de VN en het Internationaal Strafhof in vraag stellen, Rusland de Krim inlijfde en zich uit het Europees verdrag voor Mensenrechten wil terugtrekken en China de Oeigoeren onderdrukt ?

“Op pessimistische momenten vraag ik me af of de Universele Verklaring ook haar honderdste verjaardag haalt. Soms denk ik zelfs: ‘Het zou wel eens goed kunnen dat mijn kinderen oorlog meemaken want blijkbaar kan nu alles.’ Het arsenaal aan wetgeving en hoven is sterk, dat haal je niet zomaar omver. Maar de sfeer is veranderd. Als de VS hun verzet tegen de internationale verdragen en instellingen opvoeren, onder andere door ze minder middelen te geven, dan moeten we ons zorgen maken. Je ziet ook dat Rusland die reflex heeft en dat kan de instellingen die over de mensenrechten waken kwetsbaar maken.

“Ook zie je dat mensenrechtenactivisme een tegenhanger kent. Er zijn nu bijvoorbeeld Amerikaanse lobbygroepen met een anti-abortusagenda die direct of indirect druk uitoefenen op Europese wetgevers en instellingen in een poging hun agenda hier door te drukken. Of denk aan Schild en Vrienden. Dat is klein, maar we moeten ons afvragen hoe snel dat kan mobiliseren over de grenzen heen.”

Valt er ook iets te vieren?

“Maar absoluut! Totaal pessimisme is misplaatst. Het is ook altijd zo geweest dat grote spelers hypocriet omgaan met mensenrechten. Ze passen ze toe wanneer het hen uitkomt en negeren ze wanneer dat niet zo is. En verwachten dat de verklaring uit 1948 vandaag alle mensenrechtenschendingen zou hebben uitgeroeid, is te veel gevraagd. Wij hebben zeer hoge verwachtingen en dat is zeker goed, maar in veel niet-democratische delen van de wereld waar mensenrechten verregaand worden geschonden, zouden ze het gekrakeel over het migratiepact niet geheel onterecht een luxeprobleem noemen.”

Wat zijn de redenen tot feest?

“In een land als België zijn er heel veel. Onze mensenrechten zijn zo vanzelfsprekend geworden, dat we er niet meer aan denken. Zie ons hier zitten: een vrouwelijke journaliste die een vrouwelijke professor voor een nationale krant interviewt en niet hoeft te vrezen voor censuur. Wij kunnen dit doen omdat er is gestreden voor vrouwenrechten en voor persvrijheid. De Universele Verklaring heeft dat niet allemaal gedaan natuurlijk: maar ze is de symbolische moeder van een heel arsenaal aan normen op nationaal en internationaal vlak. En ook de start van de uitbouw van een internationale mensenrechteninfrastructuur.

“Het EHRM is het knapste: een supranationaal hof waar je terecht kunt als je in eigen land geen gelijk krijgt, wat vaak gebeurt. Dankzij de mensenrechten worden staten nu ter verantwoording geroepen en riskeren ze internationaal gezichtsverlies. Dat staat nu dus wel onder druk want met figuren als Trump en Orbán is gezichtsverlies relatief geworden.”

Wat zijn de grootste werven?

“Wij, de mensen. In de preambule van de Verklaring staat dat mensenrechten een opdracht zijn voor iedereen. We zijn dat wat vergeten. Het publieke debat volgen op je smartphone, staken, manifesteren, je privacy beschermen, kunnen schrijven wat je wil, dat zijn allemaal mensenrechten en het is ook aan ons om dat levendig te houden. Niet alleen kwade wil maar ook verwaarlozing nekt mensenrechten.

“Wat me positief stemt, is dat meer en meer steden en gemeenten dat zien. In Nederland verzetten een resem steden zich tegen strenger asielbeleid. Zij blijven meer doen om vluchtelingen op te vangen. In de VS zie je dat ook met in ‘sanctuary cities’. Steden hebben macht. Veiligheidscamera’s, manifestaties, opvang, zijn zaken waar zij over gaan.

“Scholen en bedrijven zijn ook aan zet. Onze universiteit heeft een mensenrechtenbeleid. Zo werken we niet samen met partners die medeplichtig zijn aan schendingen van mensenrechten, bijvoorbeeld een aantal Turkse universiteiten. En er komt een keuzevak mensenrechten voor alle richtingen. Zeker sinds de zaak-Dries Van Langenhove (UGent-student en oprichter van Schild & Vrienden tegen wie een onderzoek loopt, BDB) is onze universitaire gemeenschap nog meer geïnteresseerd in mensenrechten. Neem vrije meningsuiting: polariseren mag, aanzetten tot haat niet. Laten we het daar dan bijvoorbeeld over hebben ook buiten de rechtsfaculteiten. Laten we mensenrechten ook een beetje afnemen van de juristen.”