Steven Spielberg, 25 jaar na ‘Schindler’s List’: “Niemand mag nog toeschouwer zijn”
Het is dit jaar een kwarteeuw geleden dat Steven Spielbergs meesterwerk Schindler’s List hier in de zalen kwam – een gerestaureerde versie van de film is deze maand opnieuw op groot scherm te bekijken. Maar Spielberg is er nog altijd mee bezig. Vandaag meer dan ooit.
“Pinchas, hoe oud ben jij?”, vraagt Steven Spielberg aan het muurscherm – een levensgroot videobeeld van een oudere man in een cardigan die met de ogen knippert en terstond antwoordt. “Ik werd geboren in 1932, dus kun je zelf narekenen”, zegt hij met een Pools accent.
“Hij vraagt om het na te rekenen”, lacht Spielberg. “Hoe komt dat jij nog leeft en anderen niet?”
“Waarom ik nog leef?”, antwoordt het scherm. “Ik denk dat ik nog leef omdat God over me gewaakt heeft.”
Het gesprek ging vijf minuten door, en hoewel de brok artificiële intelligentie akelig hard deed denken aan vroege films van Spielberg, was de bedoeling ervan niet entertainment, maar onderricht. Op het geluidsgevoelige scherm stond een interactieve biografie van Pinchas Gutter, een Poolse overlevende van de Holocaust. Hij maakt deel uit van een rondleiding die de regisseur in elkaar stak in het gerenoveerde hoofdkwartier van de USC Shoah Foundation, een organisatie die hij in 1994 stichtte om getuigenissen van Holocaust-overlevenden te verzamelen.
Spielberg breidt de reikwijdte, de missie en de publieke focus van zijn stichting aan de University of Southern California (USC) uit. Hij wil er nu ook de strijd tegen haat mee aangaan, want die woekert in de wereld. “De aanwezigheid van haat is vanzelfsprekend geworden”, zegt hij. “We doen te weinig om ertegen in te gaan.”
De videoconversatie maakt deel uit van een reeks die technologie gebruikt waarmee bezoekers kunnen communiceren met zestien overlevenden van de genocide, gebaseerd op specifieke woordpatronen en meer dan tweeduizend vragen die variëren van denkbeelden over God tot de persoonlijke geschiedenis. Eerder deze maand werd de getuigenis van Pinchas vertoond bij de Verenigde Naties voor de zeventigste verjaardag van de goedkeuring van de genocidewetten. Storytelling wordt daarbij gehanteerd om bewustzijn aan te scherpen.
Lees ook:
25 jaar ‘Schindler’s List’, een kwarteeuw topcinema ★★★★★
Levend bewijs
De stichting blijft verhalen archiveren van slachtoffers van antisemitisme en verdedigt hun belangen. Maar daarnaast verzamelt ze ook wat Spielberg “levend bewijs” noemt van moderne genocideslachtoffers. “De Holocaust mag niet op zichzelf staan”, zegt hij met overtuiging. “We besloten onze videografen naar Rwanda te sturen om getuigenissen te verzamelen. Van daar gingen we naar Cambodja en Armenië. En we onderzoeken kritisch de Centraal-Afrikaanse Republiek, Guatemala en het bloedbad van Nanjing. Ons recentste onderzoek gaat dan weer over het geweld tegen de Rohingya in Myanmar, en over het huidige antisemitische geweld in Europa. We breiden ons bereik uit om vele vormen van haat te bestrijden.”
Vorige maand opende de ruimte van 930 vierkante meter voor het publiek. Het is een wereld van verschil met het begin van de organisatie in 1993, nadat Schindler’s List was uitgekomen. Spielberg stuurde toen een leger videografen de wereld rond om verhalen van overlevenden van de Holocaust op te nemen. Betamax-cassettes van de gesprekken werden opgeslagen in de kantoren van Amblin Entertainment op de terreinen van Universal Studios, vervolgens bij een opslagbedrijf, om uiteindelijk na de verhuizing van de stichting in 2006 in de Leavey Library van USC te belanden. (Er zitten iets meer dan 51.000 opnamen van Holocaust-overlevenden in het beeldenarchief, goed voor 115.000 uren.)
Begrijpen van empathie
Vandaag stelt de organisatie 82 mensen tewerk en heeft ze een jaarbudget van 15 miljoen dollar, waarvan 3 miljoen van de universiteit komt. Ze kreeg ook miljoenen in de vorm van donaties. Het nieuwe hoofdkwartier – deels kantoor, deels medialab – huisvest videogetuigenissen uit 65 landen in 43 talen, en kunstwerken geïnspireerd door overlevenden (zoals een hangende stalen structuur van de Britse kunstenaar Nicola Anthony waarin uitspraken uit de getuigenissen verwerkt zijn). Mensen kunnen de kantoren van maandag tot vrijdag bezoeken, van 10 tot 14 uur.
“Iedereen denkt dat de Shoah Foundation draait om de archivering van het verleden, maar het draait om het begrijpen van empathie, en om het gebruik van getuigenissen om licht op de dingen te werpen”, zegt directeur Stephen D. Smith.
De organisatie produceerde intussen ook tal van films. Zoals de recente documentaire The Girl and the Picture, over de 88-jarige Xia Shuqin, die getuige was van de moord op haar familie tijdens het bloedbad van Nanjing in 1937. De docu werd geregisseerd door Vanessa Roth, wier moeder begin jaren 90 interviews voor de stichting deed.
The Last Goodbye, een projectie in virtual reality in Holocaust-museums in Florida, New York, Illinois en Californië, neemt het publiek mee op een rondleiding in het concentratiekamp van Majdanek in het door Duitsland bezette Polen. Pinchas Gutter is de gids. De film maakt gebruik van duizenden foto’s en 3D-beelden om te navigeren door bijvoorbeeld de treinwagons, de gaskamer en de barakken. David Korins, de decorontwerper van de Broadway-musical Hamilton, is directeur museumervaringen van de stichting. Het is zijn taak om de collectie archiefbeelden in meer museums te krijgen.
De hernieuwde opkomst van het antisemitisme geeft de stichting extra impulsen om er nog harder tegenaan te gaan. “De mensen vegen de Holocaust niet alleen onder de mat, ze gaan hem ook alsmaar meer ontkennen”, zegt Aaron Breitbart, een onderzoeker bij het Simon Wiesenthal Center, een mensenrechtenorganisatie die sinds de jaren 90 met de stichting samenwerkt. “De Shoah Foundation doet erg veel in die strijd om de herinnering.”
“De mensen vegen de Holocaust niet alleen onder de mat, ze gaan hem ook alsmaar meer ontkennen. De Shoah Foundation doet erg veel in die strijd om de herinnering’
De uitbreiding van de actieradius van de stichting valt samen met de herlancering van Schindler’s List in de zalen. In een recensie uit 1993 voor The New York Times schreef Janet Maslin: “Spielberg gaat briljant met het bronmateriaal om en geeft blijk van een hoogst overtuigende creatieve intelligentie die maakt dat niemand nog op dezelfde manier naar hem of de Holocaust zal kijken.”
In de VS kwam de film in december opnieuw uit in zo’n duizend bioscopen en hij werd er ook over heel het land gratis getoond aan studentenpublieken. Spielberg liet de film daarvoor digitaal geremasteren in 4K-resolutie, maar hij veranderde geen enkele frame aan de film. (De originele versie staat op Netflix.)
Een kwarteeuw later blijft het een complexe benadering van de nazigruwelen. “We waren verbaasd dat iemand er zelfs maar aan dacht er een film over te maken”, zegt Renne Firestone (94), wier verhaal bij de stichting wordt verteld.
Minstens even complex is het uitdragen van het verhaal van Firestone, zegt directeur Smith. De meeste getuigenissen zijn online niet beschikbaar, wat betekent dat ze alleen bekeken kunnen worden bij de stichting of 146 partnerbibliotheken en –universiteiten. Er zijn voorlopig ook nog geen transcripties van de opnamen, maar volgens Smith heeft de stichting 10 miljoen dollar uitgetrokken voor de uitbouw eind 2019 van een onlineplatform voor onderzoekers, scholen én het grote publiek.
Een paar dagen voor zijn 72ste verjaardag zit Spielberg een granolareep te eten in het hoofdkwartier van de stichting, gekleed in een suede vest en cowboylaarzen. Er zit meer grijs in zijn baard en hij is wat meer uitgezet rond het middel, maar de regisseur etaleert nog altijd die gretige jongensachtige groen-grijze ogen, als hij het heeft over zijn stichting en zijn film.
Waarom wordt de missie van de Shoah Foundation uitgebreid?
Spielberg: “Ik heb het gevoel dat er een meetbare opstoot van antisemitisme is, en zeker een opstoot van xenofobie. De rassenkloof is groter dan je mogelijk zou achten in deze moderne tijden. Mensen uiten hun haat meer omdat er zoveel kanalen zijn waarlangs ze hun al dan niet gefundeerde meningen en eisen kunnen ventileren. Mensen op de hoogste plekken staan mensen die hun haat nooit zouden uiten toe om dat publiekelijk wel te doen. En dat is een immense verandering. Op alle vlakken zie je pogingen om de waarheid te verdraaien voor de een of andere absurde ideologie. We zagen dat een eerste keer gebeuren in Europa, in Frankrijk, daarna Polen – ik dacht nooit dat het Amerika zou bereiken, zoals we het hier de jongste twee jaar zien.”
‘De rassenkloof is groter dan je mogelijk zou achten in deze moderne tijden’
Veel groepen beweren dat ze het zwaarder te verduren krijgen dan andere. Hoe verhelpen we dat?
“We kunnen medelijden met elkaar hebben over lijden en pijn, maar dat mag nooit een wedstrijd worden. Gemarginaliseerd en gediscrimineerd worden, racistische en antisemitische verwijten naar het hoofd geslingerd krijgen, dat is iets wat alle mensen met elkaar verbindt. De haat tegen de zwarte gemeenschap is evengoed haat tegen de joodse gemeenschap. De haat tegen de lgbtq-gemeenschap is haat tegen de zwarte en de joodse gemeenschap. Haat is haat, en de overdaad ervan maakt dat we nu allemaal verantwoordelijk zijn omdat het voor elkaar op te nemen. Niemand mag nog toeschouwer zijn.”
Hoe kan Hollywood dit bestrijden?
“Kijk hoeveel films momenteel verhalen over vrouwen vertellen. Er is een enorme verschuiving richting genderneutraliteit die begon bij de ondergang van Harvey Weinstein. Een verhaal vertellen is iets fundamenteel menselijks. Maar wij hopen met de Shoah Foundation ook de kunst van het luisteren te verspreiden.”
U brengt na 25 jaar Schindler’s List opnieuw uit. Denkt u dat de film nog altijd die impact kan hebben?
“Ik was begin vorig jaar op het Tribeca Film Festival en het was de eerste keer in 25 jaar dat ik een publiek naar Schindler’s List zag kijken. De zaal zat vol en ik weet nog dat ik tegen Kate (Capshaw, zijn vrouw) zei: ‘Mijn god, ze luisteren nog altijd.’ Met deze nieuwe cyclus van haat en initiatieven zoals de Shoah Foundation hoop ik een debat op gang te brengen over genocide en over de kans dat het opnieuw kan gebeuren, als het fout loopt in een samenleving. (De rellen in) Charlottesville en de nasleep ervan waren een heel belangrijke motivatie om de film opnieuw uit te brengen.”
Zijn er dingen die u aan de film zou veranderen als u hem vandaag zou maken?
“Nee, absoluut niets. Ik sta volledig achter de film, temeer omdat hij de tijd doorstaan heeft.”
Wat is u bijgebleven 25 jaar na het filmen in Polen, waar de slachting zich afspeelde?
“In de vier maanden dat we in Krakow filmden, had ik voortdurend kippenvel. Elke ochtend opnieuw was het een karwei om gewoon uit de wagen te stappen en naar de set te wandelen. Ik wilde de locaties in Krakow gebruiken waar Schindler geweest was, zoals het joodse getto. Ik wilde ook opnemen in de buurt van het werkkamp Plaszów. We filmden buiten Auschwitz, maar het moment dat een trein het kamp komt binnengereden werd wél daar opgenomen. Dat was een van de koudste nachten die ik ooit heb meegemaakt. Die treurige stilte binnen die groep acteurs – je kon een speld horen vallen.”
‘We zijn allemaal vertellers van verhalen. Iedereen. Ook al beseft niet iedereen het’
De stichting besloot hedendaagse getuigenissen over genocides op te nemen, ook al had ze al 51.000 getuigenissen over antisemitisme. Mijn grootouders werden in 1996 door de stichting gefilmd. Is video de beste leraar?
“We zijn allemaal vertellers van verhalen. Iedereen. Ook al beseft niet iedereen het. (Amerikaans burgerrechtenactivist) Maya Angelou zei: ‘Geschiedenis kan ondanks de vaak verschrikkelijk pijn niet ongedaan worden gemaakt. Maar als je ze moedig tegemoet treedt, hoeft ze niet herbeleefd te worden.’”
Wat zijn uw vroegste herinneringen aan het gevoel anders te zijn?
“Mijn grootmoeder gaf Engelse les aan Hongaarse overlevenden van de Holocaust in Cincinnati. Ik was twee of drie en zat met hen rond de tafel. Daar leerde ik cijfers – op de arm van een overlevende van Auschwitz die me de cijfers op zijn arm toonde. Dat was mijn Sesamstraat. Daar leerde ik tellen.”
Wat kunnen we nog meer doen? En wat wilt u nog doen?
“Leerkrachten en ouders moeten het opnemen tegen de aanvaarding van haat in het maatschappelijke weefsel. Zelf ben ik met Discovery Channel en de gevierde documentairemaker Alex Gibney aan het werken aan de zes uur durende documentaire Why We Hate. Ik heb in elk geval geen plannen voor nog meer dramatiseringen van de Holocaust zelf. Ik richt al mijn aandacht op het format van de documentaire.”
© The New York Times
In de Kinepolis-bioscopen wordt de 4K-versie van Schindler’s List – naar aanleiding van de 25ste verjaardag van de Belgische release en Holocaust Remembrance Day – opnieuw vertoond op 21/1 en 27/1. kinepolis.be