Geert Wilders moet donderdag als hij het hoofdlijnenakkoord presenteert soms even in zijn hand knijpen. "Gebeurt dit allemaal echt?", denkt de PVV-leider. "De PVV staat in het centrum van de macht."
Dat had hij niet gedacht toen hij in 2005 uit de VVD stapte en in zijn eentje op een achteraf kamertje belandde in het oude Tweede Kamergebouw.
Als je toen tegen Wilders had gezegd dat de PVV in 2023 de verkiezingen zou winnen, PVV-Kamerlid Martin Bosma de Kamervoorzitter zou worden, zijn partij een stempel zou drukken op een coalitieakkoord en ministers zou gaan leveren, dan had hij je uitgelachen en naar een psychiater gestuurd.
Toch is het bijna allemaal zo gelopen. De PVV zit in het centrum van de macht. Precies de plek waarop Wilders had gehoopt in de campagne.
Dat had alleen ook anders kunnen lopen, want niet iedereen zag die positie voor Wilders zitten. Constant was er bij meerdere partijen het gevoel dat het ook kon mislukken. Er werden manieren bedacht om Wilders juist op afstand te houden van die macht. Hij wordt bijvoorbeeld geen premier.
Op de allerlaatste dag ontplofte er ook nog een klein bommetje aan de onderhandelingstafel.
Eerste weken gaan langzaam en lijken verloren
In de laatste acht weken hebben de informateurs Elbert Dijkgraaf en Richard van Zwol langzaam maar zeker toegewerkt naar een akkoord. De formatie is al even onderweg als zij op 21 maart beginnen. Ze krijgen acht weken de tijd, dat betekent dat de deadline op 15 mei ligt.
De start verloopt moeizaam. Het is een paar weken geleden sinds '6 februari'. Op die dag besluit Pieter Omtzigt dat hij niet verder wil praten met de PVV van Wilders. Uiteindelijk komt hij weer aan tafel, maar het onderlinge vertrouwen is laag. Dat wordt niet beter als begin maart via De Telegraaf naar buiten komt dat Omtzigt tijdens de onderhandelingen soms in tranen uitbarst of boos wegloopt.
Het doet de verhoudingen geen goed. Partijleiders lepelen bij Dijkgraaf en Van Zwol hun verkiezingsprogramma's op en doen geen concessies. De vrees bestaat dat als zij toch bereid zijn iets te geven, ze er niets voor terugkrijgen. Er wordt om elkaar heen gedanst. Iedereen houdt zijn kaarten tegen de borst.
De informateurs zijn in die beginfase ook op zoek naar de juiste manier om het proces te begeleiden. Ze laten de boel een beetje voortkabbelen. Dat is misschien goed om de onderlinge verhoudingen eerst weer een beetje op orde te krijgen, maar snel gaat het niet.
Vooral Omtzigt heeft een deadline nodig, zien anderen. Zonder tijdsdruk, komt hij lastig tot het nemen van besluiten. Het belang van een deadline leeft ook bij andere partijen. Bij de VVD weet men: als je er in de zomer een beetje goed uit wil zien, begin je niet in januari al met sporten. Het strand is dan nog ver weg.
Wilders wil zijn onderhandelingsteam klein houden
Wat ook niet helpt, is dat slechts een van de vier verkiezingsprogramma's is doorgerekend door het Centraal Planbureau (CPB), dat van de VVD. Zonder de cijfers weet je simpelweg niet waar je aan toe bent.
NSC heeft er wel een eigen berekening op losgelaten, maar daar kunnen de anderen niets mee. "Voodoo-cijfers", klinkt het.
De VVD is ook de enige partij met ruime bestuurlijke ervaring en is sinds 2010 bij iedere formatie betrokken. De andere drie hebben dat niet of nauwelijks.
Dat is ook de reden waarom er aanvankelijk niet wordt gewerkt met 'zijtafels', waar teksten door fractiespecialisten kunnen worden voorbereid. Vooral Wilders wil zijn onderhandelingsclubje klein houden, klinkt het.
Toon Wilders naar buiten harder dan aan formatietafel
Het meireces komt eraan en er staat nog niet veel op papier. De eerste week wordt door de secondanten van de partijleiders gebruikt om de banden wat aan te halen.
Sophie Hermans en Eelco Heinen (beiden VVD) ontmoeten in Woudenberg de BBB-onderhandelaars Caroline van der Plas en Henk Vermeer. De VVD'ers gaan ook naar Zwolle waar zij koffiedrinken met NSC'er Eddy van Hijum. Er is vanaf die periode vaker informeel contact. In de formatie zit je letterlijk en figuurlijk tegenover elkaar.
Het is goed om elkaar beter te leren kennen. De onderhandelaars relativeren daardoor makkelijker. Ook als Wilders weer eens een snedig berichtje op X plaatst. Het motief van de PVV'er is volgens sommigen niet altijd vijandig bedoeld.
Tegelijkertijd kan Wilders ook prima incasseren. Hij houdt ervan om het politieke spel hard te spelen, zien anderen. Een onderhandelaar merkt op dat de toon van Wilders naar buiten toe misschien wel harder is dan aan de formatietafel.
Wordt ingewikkeld als je ideeën moet opschrijven
In het meireces is nog steeds een boel werk te verzetten. De druk wordt daarom door de informateurs opgevoerd. Vanaf 6 mei wordt daarom de 'finaleweek' genoemd. Er wordt langer onderhandeld. Tot dan wordt er alleen tussen 10.00 en 17.00 uur met elkaar en de informateurs gesproken.
Het werkt. In die laatste twee weken wordt er een inhaalslag gemaakt. Een onderhandelaar heeft het gevoel dat er in die periode 150 dagen zijn gepropt.
Dat kan ook eigenlijk niet anders. Op asiel verlopen de gesprekken moeizaam, en dat terwijl de vier partijen allemaal sturen op minder immigranten en asielzoekers.
Het wordt ingewikkeld als je je ideeën moet opschrijven, merkt een betrokkene. Je kunt niet alleen meer zeggen dat je een asielstop wil zoals de PVV, een asielquotum van 15.000 zoals BBB voorstelt of een door NSC geopperd migratiesaldo van 50.000. Je moet laten zien hoe je dat wilt bereiken.
Edo van der Goot is politiek verslaggever
Document over rechtsstaat anker voor NSC
Dat zijn ook vooral juridische discussies en daar liggen de partijen uiteen. Omtzigt ziet het als een van zijn kerntaken om de rechtsstaat te bewaken, maar anderen staan daar wat pragmatischer in.
Een verdrag is geen betonblok waar je niets mee kunt, valt er te horen. Er zijn uitzonderingen waar je gebruik van kunt maken. In het bedrijfsleven houd je je aan een contract, totdat je iets anders afspreekt.
Er worden uiteindelijk strenge asielafspraken gemaakt die ook voor NSC zijn te dragen. Al zitten de juridische oplossingen voor de partij tegen de vangrail aan.
Er wordt steeds teruggevallen op de basislijn die de vier partijen in februari hebben onderschreven. In zeven punten wordt afgesproken dat zij zich binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat zullen houden. Het document is het anker voor NSC. Alle maatregelen die in het akkoord komen, worden hieraan getoetst.
Pensioenwet zet verhoudingen laatste dag op scherp
Er zit schot in de zaak, maar toch hebben betrokkenen steeds het idee dat het ook kan mislukken. Dat gevoel blijft de hele formatie boven de markt hangen.
Zelfs op de allerlaatste dag dreigt het nog mis te gaan. Omtzigt begint dan over de pensioenwet die al door het parlement is aangenomen, maar NSC is er eigenlijk niet tevreden over en wil aanpassingen.
Dat komt voor de VVD, die hier juist niet aan wil sleutelen, als een konijn uit de hoge hoed. Uit het niets zo laat zo'n grote aanpassing met alle financiële gevolgen van dien? De liberalen zijn verbaasd en verbolgen.
Voor NSC is het helemaal geen verrassing. Er is namelijk al eerder in de formatie over de pensioenwet gesproken. Ook de financieel specialisten hebben het behandeld.
Maar de VVD laat zich niet onder druk zetten. De onderhandelingen van die dag, waar alleen de puntjes op de i zouden worden gezet, duren uren langer dan gepland. Uiteindelijk wordt er niets mee gedaan. Het woord pensioenwet komt niet in het akkoord voor.
NUjij: Uitgelichte reacties