CHECK – Ja, er wordt minder dan 750.000 hectare landbouwgrond benut, maar dat ligt niet enkel aan natuurbescherming

“Er is 750.000 hectare landbouwgrond voorzien in Vlaanderen”, zei voorzitter van de Boerenbond Lode Ceyssens recent in De Ochtend op Radio 1. “Door de aankoop van gronden door natuur zitten we daar vandaag al onder”, klonk het. Met die cijfers wilde Ceyssens benadrukken dat de landbouwgrond in Vlaanderen beter beschermd moest worden.

Onze redactie kreeg dezelfde dag een lezersbrief met de vraag om een factcheck. Volgens de lezer klopt het niet dat er vandaag geen 750.000 hectare landbouwgebied meer is. Er zou immers nog 783.000 hectare voorzien zijn. Daarnaast circuleert de vraag of de landbouwsector het slachtoffer is van het opkopen van grond voor natuurbescherming al een poosje.

Hoe zit het nu precies? Is er vandaag minder dan 750.000 hectare landbouwgrond in Vlaanderen en, zo ja, ligt dat dan aan het opkopen van gronden voor natuurbescherming?

Dat hangt af van welke cijfers je bekijkt. De bestemming of de functie van grond in Vlaanderen werd in 1997 vastgelegd in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV). Daarin werd genoteerd dat Vlaanderen moest evolueren naar 750.000 hectare agrarisch gebied. Voor natuurgebied werd het doel 150.000 hectare; voor bos werd gestreefd naar 53.000 hectare.

De evolutie wordt genoteerd in de zogenaamde ruimteboekhouding. Daarin zien we dat er in 2023 nog steeds 783.000 hectare als agrarisch gebied ingekleurd is. Dat wil zeggen dat er – volgens de doelstellingen – nog steeds een teveel van 33.000 hectare agrarisch gebied voorzien is. 

Maar belangrijk om te weten: het is niet omdat een gebied een bepaalde bestemming kreeg, dat het ook al zo wordt gebruikt. Dat kan omdat er bijvoorbeeld wegen liggen, of huizen met tuinen, of andere dingen waardoor een boer die grond niet kan gebruiken.

“Daar kunnen grote verschillen op zitten”, zegt Anna Verhoeve, onderzoeker bij het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO). “Het aantal hectares dat in realiteit voor landbouw wordt gebruikt, zit vandaag onder het getal van 750.000 hectares.”

Hoeveel wordt er dan effectief als landbouwgrond gebruikt? Volgens het Landbouwrapport 2024 toont de jaarlijkse verzamelaanvraag – die moeten land- en tuinbouwers indienen om de landbouwgebruikspercelen te registreren – dat er 674.500 hectare landbouwgrond werd aangegeven. Daarvan ligt 599.500 hectare in een agrarische bestemming. 

Of we nu kijken naar de grond die effectief gebruikt wordt als landbouwgrond (674.500 ha), of de grond die bestemd is als landbouwgrond én zo wordt gebruikt (599.500 ha): ze liggen beide onder het doel van 750.000 hectare. 

Navraag bij de woordvoerder van Lode Ceyssens leert ons dat hij tijdens zijn gesprek bij Radio 1 “doelde op het cijfer van 674.500 hectare, zonder het expliciet te vernoemen”. Met andere woorden: deze claim klopt als we kijken naar het gebied dat effectief voor landbouw gebruikt wordt, en niet naar het aantal voor landbouw bestemde hectares.

Het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid merkt wel op dat een gebied dat bestemd is voor een bepaalde functie, nooit voor 100 procent enkel aan die bestemming gewijd kan worden, en dat dat ook geen doel is. “Er kunnen bijvoorbeeld rivieren aanwezig zijn, wegen of huizen die er al stonden voor het plan werd opgemaakt”, klinkt het. “In agrarisch gebied is landbouw de hoofdgebruiker, maar ook andere functies mogen er in voorkomen. Volgens het RSV moet er ook daar bijvoorbeeld ‘ecologische infrastructuur’ zijn, om bijvoorbeeld waterkwaliteit te verbeteren.”

In dezelfde e-mail verwijst de woordvoerder voor dit deel van de uitspraak naar een parlementaire vraag uit 2021. Daarin zei Hilde Crevits (CD&V) – toen nog Vlaams minister van Landbouw – dat “binnen de landbouw 40.300 hectare in feite natuur of bos” zijn.

Verder voegde Crevits toe dat de situatie ook omgekeerd bestaat: “van de groene bestemming was 35.250 hectare in landbouwgebruik”. 

De druk op landbouwgronden komt niet enkel voort vanuit het domein natuur, zegt Anna Verhoeve. "Wat zien we op de gronden die voor landbouw bestemd zijn, maar waarop er geen landbouw plaatsvindt? Voor een stuk gaat het om natuurbeheer, maar ook om weiland voor hobbydieren, zoals voor alpaca’s of paarden, of grote tuinen."

"De natuurinstanties zijn niet de grootste speler. We zien dat bijvoorbeeld particulieren met grote tuinen vaak een grotere rol spelen, zowel wat het aantal hectares betreft als de prijs die ze ervoor kunnen neerleggen."

Het is moeilijk om officiële cijfers te krijgen over hoe gronden effectief gebruikt worden, zegt landbouweconoom Liesbet Vranken (KU Leuven). "Het kan gaan om iemand die van zijn hoeve een vakantiehuis maakt of die bijvoorbeeld een speeltuin op zijn wei aanlegt. Het komt niet altijd van de particulieren, soms ook van de boeren zelf. Het is een grijze zone met weinig duidelijke cijfers."

We vroegen de meest recente cijfers op bij het kabinet van Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA). Die cijfers tonen dat grond die in 2022 wel voor landbouw bestemd was, maar zo niet benut werd, verschillende andere functies had.

De grootste categorieën waren de functies “huizen en tuinen” (34.690 ha), “overig grasland” (waarop doorgaans hobbydieren grazen, 33.720 ha), “bebossing” (30.540 ha) en “transportinfrastructuur” (27.280 ha). 

Omgekeerd werd binnen de “groene bestemmingen” ongeveer 36.330 hectare ingenomen door landbouwgebruik.

Ook een studie van het ILVO uit 2017 probeerde het gebruik in kaart te brengen. Op basis van een steekproef van 6 gemeentes blijkt dat vooral tuinen en weides voor hobbydieren het grootste deel van de voor landbouw bestemde grond innamen. De situatie in Vlaanderen is echter heel divers en de ene gemeente is de andere niet.

"Natuurpunt heeft terrein aangekocht, maar is verre van de enige speler", zegt Vranken. "Bovendien koopt Natuurpunt vaker gronden die minder geschikt zijn voor landbouw. Er zijn ook wel wat plaatsen waar Natuurpunt samenwerkt met landbouwers."

"We moeten inderdaad voorzichtig omgaan met landbouwoppervlakte", zegt landbouweconoom Tessa Avermaete (KU Leuven). "De Vlaamse ruimte is erg versnipperd. Landbouwers vragen terecht om meer zekerheid als het gaat om het gebruik van landbouwgronden. Maar stellen dat natuur (of Natuurpunt) dé oorzaak is van het grondprobleem, gaat voorbij aan de realiteit."