Direct naar artikelinhoud
POSTUUM

"We zullen het werk van Philip Roth blijven lezen, zoals we vandaag dat ook met Tolstoj en Balzac doen"

Philip Roth in 2010.Beeld REUTERS

Philip Roth is niet meer. De chroniqueur van de joods-Amerikaanse samenleving overleed op 85-jarige leeftijd. Ook zonder een Nobelprijs zullen de kwaliteit en blijvende relevantie van zijn oeuvre nog jaren overeind staan, menen kenners en bewonderaars. “Hoe hij seks in zijn oeuvre verwerkte, dat had ik nog nooit gezien.”

“Ik heb gedaan wat ik heb gedaan, en het is nu gedaan.” Dat zei Philip Roth toen hij er in 2010 zelf voor koos om op pensioen te gaan. In een interview met Svenska Dagbladet voegde hij er later nog aan toe dat hij sterk vermoedde “dat ik mijn beste werk geschreven had, en de rest zou minderwaardig zijn".

Het oeuvre van Philip Roth, een veelschrijver met meer dan dertig romans op de teller, kende een occasionele dip, maar dat was de uitzondering die de regel van tijdloze meesterwerken bevestigde. “Ik ben nog maar sinds twee jaar fan van Philip Roth”, vertelt Stefan Brijs, auteur van De engelenmaker en Post voor mevrouw Bromley. “Ik had hier al lang een aantal boeken van hem liggen, maar ik geraakte maar niet voorbij de eerste pagina's van The Plot Against America. Maar dan ben ik aan de Zuckerman-trilogie ('The Ghost Writer', 'Zuckerman Unbound' en 'The Anatomy Lesson', EWC) begonnen. Ik was verkocht, en heb meteen zijn hele oeuvre gekocht én gelezen.”

Roth, die in 1933 werd geboren als de jongste zoon van een joodse familie uit New Jersey, wordt vaak in één adem genoemd met Saul Bellow en Bernard Malamud als de chroniqueurs van de joods-Amerikaanse samenleving, en samen met Bellow en John Updike als één van de grootste Amerikaanse schrijvers uit de naoorlogse periode. “Philip Roth behoort tot het pantheon van de joods-Amerikaanse literatuur, en van de Amerikaanse literatuur tout court”, vat Gert Buelens, professor Amerikaanse literatuur (UGent) het samen.

'Philip Roth behoort tot het pantheon van de joods-Amerikaanse literatuur, en van de Amerikaanse literatuur tout court'
Gert Buelens, professor Amerikaanse Literatuur (UGent)

Zijn joodse achtergrond was een belangrijk thema in Roths oeuvre. “Hij is een unieke stem, die perfect vat wat het betekent om als jood op te groeien in de Amerikaanse samenleving van net voor en na de Tweede Wereldoorlog”, aldus Buelens. “Wat is de aard van een joods-Amerikaans gezin? Welke druk brengt dat met zich mee, en welke verantwoordelijkheden? De combinatie van een persoonlijk en seksueel opgroeien met de bredere, maatschappelijke context, weet hij heel goed bloot te leggen."

Taboe

De roman Portnoy's Complaint (1969), waarin masturbatie en seks belangrijke thema's zijn, is daar misschien wel het beste voorbeeld van: de controverse die het boek teweeg bracht, niet het minst binnen de joodse gemeenschap (het titelpersonage beschrijft, onder andere, hoe hij klaarkomt op een lever, die later door zijn moeder wordt opgediend als avondmaal – “I fucked my own family's dinner”), zette Roth als auteur op de kaart. “De erotiek van zijn vertelling is zó sterk”, vindt Brijs. “Portnoy's Complaint, daarvan heb ik gesmuld. De manier waarop hij seks in zijn werk verwerkt, had ik nog nooit gezien. Zelfs als je expliciete romans als Ik, Jan Cremer of Turks Fruit hebt gelezen, is de frustratie, de ironie en de humor van Roths vertelling helemaal nieuw.”

De joodse goegemeente reageerde geschokt, maar dat is niet zijn grootste verdienste, vindt professor emeritus Amerikaanse literatuur Kristiaan Versluys (UGent). “Roth heeft een aantal taboes doorbroken, vooral met Portnoy's Complaint. “Maar zijn grootste verdienste is dat hij erin is geslaagd om de existentiële twijfel te vatten. Romans als The Counterlife (1986) en American Pastoral (1997) zijn absolute meesterwerken, waarin Roth verschillende versies van de realiteit tegenover elkaar plaatst. Dat is een gekend postmodernistisch spel, maar de manier waarop hij het uitvoert, is verbluffend én verontrustend.”

'Twee jaar geleden ben ik aan de Zuckerman-trilogie begonnen. Ik was verkocht, en heb meteen z'n hele oeuvre gekocht én gelezen'
Stefan Brijs, auteur

Anti-American dream

De manier waarop Roth met zijn joodse afkomst omging, was “een openbaring”, herinnert Brijs zich. “In zijn debuut, Goodbye, Columbus, zette hij meteen de toon voor zijn hele oeuvre.” Zijn romans waren niet expliciet politiek, maar wel maatschappelijk betrokken. “Hij was een tegenstander van wat hij 'pastoralisme' noemde: het idee dat dat men, als Amerikaanse jood, een vredig bestaan kon leiden en kon opgaan in die Amerikaanse samenleving”, duidt Versluys. “Die simplistische pipe dream heeft Roth meermaals ontkracht. Voor hem bestond de essentie van het jood zijn erin dat er elk moment iets tragisch kon gebeuren. In die zin stond hij ook zeer sceptisch tegenover de American dream.”

Sinds de verkiezing van Donald Trump als Amerikaans president is Roths oeuvre dan ook weer helemaal onder de aandacht gekomen. “Voor Roth moet iemand als Trump, met zijn Make America Great Again-retoriek, het toppunt zijn van het simplistische Amerika dat hij hekelde”, aldus Versluys. Vooral in de roman The Plot Against America (2004), waarin de auteur een fictieve geschiedenis van de VS creëert en beschrijft hoe de populistische, nazigezinde Charles Lindbergh de Democratische president Franklin Roosevelt verslaat bij de verkiezingen en de joodse Amerikanen bijgevolg steeds meer worden uitgesloten van de samenleving, herkennen veel journalisten een academici vandaag een echo van de Trump-verkiezing en zijn anti-migratie-retoriek.

'Roth was een tegenstander van wat hij 'pastoralisme' noemde: het idee dat men, als Amerikaanse jood, een vredig bestaan kon leiden en kon opgaan in die Amerikaanse samenleving'
Kristiaan Versluys, professor Amerikaanse Literatuur (UGent)

“Mijn roman was niet geschreven als een waarschuwing”, vertelde Roth in 2017 in een zeldzaam interview met The New Yorker, het tijdschrift waarin hij zijn eerste verhalen publiceerde. Toch herkende ook hij de echo's. “Net zoals de angstige en bevreesde families in mijn boek, is het meest ijzingwekkende dat onder Trump plots alles mogelijk is.”

Geen Nobelprijs

Daarbij dook Philip Roth de laatste jaren ook steeds meer op in lijstjes met kandidaten voor de Nobelprijs. Tot ergernis van vele fans, heeft het niet mogen zijn. “Een regelrechte schande”, meent Versluys. “Zeker als je ziet welke auteurs wél bekroond zijn. Kazuo Ishiguro reikt nog niet tot aan de enkels van Roth, en de bekroning voor Bob Dylan was een aberratie.” Ook Stefan Brijs noemt het niet bekronen van Roths oeuvre “een grote vergissing”.

Toch zal het niet verhinderen dat Roths oeuvre is bestemd voor de eeuwigheid, vinden alle kenners en bewonderaars – daarvoor is de kwaliteit en de relevantie van zijn romans simpelweg té groot. “We zullen de boeken van Philip Roth blijven lezen”, besluit Versluys, “net zoals we vandaag ook nog steeds het werk van pakweg Leo Tolstoj en Honoré de Balzac tot ons blijven nemen. Dat zijn meesterwerken zullen blijven leven, daar bestaat voor mij geen enkele twijfel over.”